1. رشد سریع مو در هفت روز با تخم موغ حوله آئينـه
= آينا = آي (ماه) + نا (اك) = ماه وش ، رشد سریع مو در هفت روز با تخم موغ حوله ترکيب آينا مانند دُرنا و قيْرنا
2. رشد سریع مو در هفت روز با تخم موغ حوله آئين
= آييْن و اوْيوُن = جشن ، مراسم جشن باستاني و ساليانة تركهاي چين
3. آباد
= آپاد ، آوا ، اوْوا ، آواد = از ريشـه هاي قديمي ترك بمعناي جاي خرّم و سرسبز ، محل زندگي آدمي ، بصورت پسوند درون انتهاي اكثر روستاها ، اَبَد درون عربي نيز جمع اين ريشـه است: رشد سریع مو در هفت روز با تخم موغ حوله ابدالآباد = منتهي الآباد ، آوادانليق = آباداني ؛ احتمالاً اوْبا نيز محرف همين كلمـه هست و ريشة اصلي آباد نيز همان اوْب (محل زندگي) است. درون واقعيت هم جاي زندگي انساني را آبادي مي گويند نـه جاي پر آب را! كه اگر غير اين بود بايستي درياها و جزائر را بزرگترين آباديها مي پنداشتيم. احتمال خيلي قوي ائو (= محل زندگي) نيز محرف همين اوْب باشد. پسوند آوا از قديمي ترين پسوندها درون انتهاي نام دهات ترك مي باشد.
4. آبجي
= آباجيْ = آغاباجي = آغا (پيشونداحترام براي خانمـها) + باجي () = مكرمـه و بزرگوار
5. آتاباي/ت
= آتا (پدر) + باي (باخ: بيگ) = بيگ بزرگ ، بيگ پدر ، طايفة بزرگ تركمني (18)
6. اتابك
= آتابك = آتابئيگ = آتا (پدر ، بزرگ) + بيگ (ه.م) = خان بزرگ ، خان خانان ، وزير ، سابقاً از رتبه هاي درباري درون حكومت هاي ترك (باخ: اتابكان) (1،27):
اي صبا برساقي بزم اتابك عرضه دار
تا ازآن جام زرافشان جرعه اي بخشد بمن/حافظ
7. اتابكان
اتابك از رتبه هاي بالاي درباري بود و سلسله حكومتهائي درون نقاط مختلف دنيا تشكيل دادند از جمله:
اتابكان آذربايجان(531-622 ق) ، اتابكان اربل (539-630 ق) ، اتابكان الجزيره (576-648 ق) ، اتابكان شام (497-549 ق) ، اتابكان سنجار(566-617 ق) ، اتابكان فارس(543-686 ق) ، اتابكان لرستان (543-740 ق) ، اتابكان موصل(521-631 ق)
8. آتاترك/ت
= آتا (پدر ، بزرگ) + تورك = پدر ترك ، ترك بزرگ ، لقب مصطفي كمال پاشا
9. آتاش
= آداش = آدداش = آد (نام) + داش (هم) = همنام (1)
10. اتاغه
و اتاقه = اوْتاقا = اوْتاق (ه.م)+ ا(اك) = كلغي با پرهاي بعضي مرغان
11. اُتاق
= اوْتاق = اوْداق = اود(اودماق = آتش زدن)+ اق(اك) = جاي گرم ؛ اودا = منزلگاه ، اوتاغه (ه.م) ؛ اجاق (ه.م) محرّف اين كلمـه است.
12. اتاليق /ت
= آتاليْق = آتا (پدر) + ليق (اك) = پدري ، للـه ، نگهبان ، منصبي درون عهد صفوي ؛ اتاليقانـه = شايسته (1،19)
13. اُتراق
= اوْتوُراق = اوتور (اوتورماق = نشستن) + اق (اك) = نشست ، جلوس ، استراحت كاروان بعد از يك حركت طولاني
14. اَترك
= بنظر همان اترنگ (ه.م) باشد كه درون تركي اتره و اترك مي گويند ، درون تركي اوغوزي يعني مرد سفيد مايل بـه سرخ (2) ، رود مرزي ايران و تركمنستان
15. اَترنگ
= ات (گوشت) + رنگ = رنگ گوشت ، صورتي رنگ
16. آتسز/ت
= آدسيْز = آد (نام ، شـهرت) + سيز (اك صلبيت ، بي) = بي نام ، بي شـهرت ، بي آوازه ، ابن محمدبن انوش تگين از سلسلة خوارزمشاهيان كه بين 521 که تا 551 ه.ق حكومت مي كرد. از آنجاكه گاهي آنرا اَتسز مي خوانند بـه اشتباه آنرا بي گوشت (اَت= گوشت) و لاغر معني مي كنند.
17. آتش
و آتيْش = آت (آتماق = انداختن ، پرتاب كردن) + يش (اك مفاعله) = پرتاب دو طرفه ، بـه هم تير انداختن ، شليك بـه هم ، جرقّه ؛ شايد آتش بمعناي برافروخته فارسي باشد ولي درون معناي اخير تركي است.
18. اَتليق
و اَتليغ = آتليْق = آت (اسب) + ليْق (اك) = اسب داري ، سواردلاور ، شخص مشـهور ؛ اتلغ ار = سواره (1،19)
19. اُتو
= اوتو = اوت (اوتمك = پاك كردن ، زدودن ناپاكي ، بـه آتش گرفتن پشم و مو) + و (اك) = وسيلة صاف كردن چين و چروك ؛ اوتويه دوشمك = بـه اتو افتادن = تغيير ماهيت دادن
20. آتيش باي
آتيش باي = آتيش (باخ: آتش) + باي (بزرگ ، فرمانده) = مسئول آتشبار ، مسئول شليک ، ار رتبه هاي نظامي دوره صفوي
21. آتيلا
= آتيلا = آتيل (آتيلماق = پريدن) + ا (اك) = كسي كه خوب پرش كند ، چابك ، امپراطور بزرگ تركان هون كه 1500سال پيش ازآسياي ميانـه که تا اروپا حكومت مي كرد (435-453 م)
22. اُجاق
= اوْجاق = اوْداق = اوْتاق (باخ: اتاق) = وسيلة گرمايشي ، كوره ، كانون ، سرچشمـه ، منزل ، خاندان ، زيارتگاه ؛ اوْجاغيْ كوْر = بي فرزند ، تغيير اوداق بـه اوجاق مانند تغيير ديغال بـه جيغال است.
23. آچار
= آچ (آچماق = باز كردن) + ار (اك فاعلساز) = بازكننده ، كليد ، وسيلة مكانيكي براي باز كردن پيچ ها و مـهره ها ؛ اكِ فاعلساز ار/ ر درون چاپار ، ياشار و يئتر هم ديده مي شود.
24. آچمز
= آچماز = آچ (آچماق = باز كردن) + ماز (اك سلبيت فاعلي) = بازنشونده ، درون بازي شطرنج بـه مـهره اي گويند كه با برداشتن آن شاه مات گردد ؛ اين اك براي هميشـه يك صفت را از اسم سلب مي كند. مانند: سولماز (ه.م)
25. اچه
و اچي = ايجي = برادر بزرگتر و مـهتر ، مقابل ايني = برادر كوچكتر (1،2)
26. اخته
= آختا = آخ (آخماق = روان شدن ، بيرون آمدن ، بالا رفتن) + که تا (اك) = بيرون آورده شده ، حيواني كه بيضه هايش درآورده شده (1)، عقيم ، طويله ؛ اختاچي و اخته بيگ = طويله دار و اخته كنندة حيوانات ، درون مورد انسان غلامان اخته شده درون دربارها را خواجه مي گويند. تركيب آختا مانند يومورتا (= تخم مرغ) است.
27. آذربايجان
1. = آذربايجان = آذ (و آس = نيت خير ، اوغور ، نام قوم معروف) + ار (جوانمرد) + باي (= بيگ) + جان (اك مكان) = مكان خان جوانمرد قوم آذ ، آذربيگستان ؛ نام قوم آذ (يا آس) هنوز هم درون تعدادي از نقاط جغرافيائي كشور باقي هست مانند: آستارا ، ارس ، آستاراخان ، استرآباد و شيراز. اين قوم 5200 سال قبل درون شرق درياي خزر با غلبه بر ساير اقوام هم اقليم خود ، سنگ بناي حكومتي مقتدر بنام آذر را نـهادند (16 ، 17). اكِ مكاني جان بصورتهاي مختلف كان/ غان / قان/ خان درون انتهاي شـهرهاي ديگر هم ديده مي شود.
2. تحريف شدة آتورپاتكان = آ (صوت براي راحتي تلفظ ، اين تسهيل تلفظ با الف سابقة ديرينـه دارد) + تور (نام قوم ، احتمالاً همان تاوور باشد ، باخ: تبريز) + پات (و باش = رئيس) + كان (همان اكِ مكاني جان) = مكان خان تور
28. آذوقه
و آزوغه وآزوغا وآزوق و آزيق = آز (آزماق = گم شدن) + ايق (اك) = بخاطر گم شدن ، ره توشـه ، توشـه اي كه احتياطاً براي گم شدن درون راه برمي دارند ، آزيق از ريشـه هاي تركي باستان (2،17)
29. اُرتاغ
= اوْرتاق = اورتا (وسط) + اق (اك) = بينابين ، بين ، گذاشتن چيزي درون وسط و تقسيم كردن سود آن ، شريك ، تاجر، بازرگان؛ ارتاغي = بازرگاني ، مضاربه ، با سرماية ديگران تجارت كردن: بـه حضرت او آمد و دويست بالش زر التماس كرد بـه ارتاغي/جهانگشاي جويني
30. ارخالق
= آرخاليْق = آرخا (پشت ، دوش) + ليق (اك) = شانـه اي ، لباسي كه طلاب و بعضي افراد زير قبا مي پوشيدند و در داخلش پنبه بود ، نوعي قماش نازك (1) ؛ آرخا = پشت ، آرخاي عنان = از چيزي بي تأمّل گذشتن (19):
ناشي ز هواي جلوة او × آرخاي عنان آفرينش / عرفي
31. اُردك
= اؤرده ك = اؤرته ك = اؤرت (اؤرتمك = پوشاندن) + اك (اك) = پوشش ، پرنده اي كه درون بدن خود پوششي روغني براي جلوگيري از نفوذ آب بـه بدنش دارد.
32. اَردلان
= اردالايان = ار (پهلوان) + دالا (به زمين زندن با ضربت و سرعت) + يان (اك فاعلي) = برزمين کوبنده ، نام آقا
33. اُردو
= اوْردوُ = اور (وسط) + دو (اك) = مركز ، پايتخت ، مركز مملكت ، قشون وتجهيزاتشان ، محل گشت و گذار كه بصورت گروهي مي روند ، محل تفريح و تفرج ؛ اردوكند = نام قديمي كاشغر پايتخت اويغور(2،17) ، ارديبهشت = بهشت وسط بهار ، بصورتHorde درون انگليسي ؛ همريشـه با اورتا (= ميان) و اورال (درياچه)
34. آرزو
آرزي = آر (آرماق و آريماق = جستن ، يافتن) + زي (اک) = جستني ، يافتني ، غير موجود درون دست. همريشـه و هم معني با آرمان
35. ارس
= اَرآس = آرآذ = ارآذ = ار(پهلوان) + آذ (باخ: آذربايجان)=آذ پهلوان
36. ارسلان
= ارسالان = ار (پهلوان) + سال (سالماق = انداختن ، برانداختن) + ان (اك فاعلي) = پهلوان انداز ، مركن ، شير ، بصورت اسلان و آسلان و اصلان (معر) نيز مي آيد ؛ ارسلانلي (19) = ارسالان (شير) + لي(اك ملكي) = شيردار ، شيرنشان ، سكه داراي نشان شير ، غروش:
قزل ارسلان قلعه اي سخت داشت×كه گردن بـه الوند برميفراشت/سعدي
37. آرش
يا اشْك يا اَرشَك = ار (پهلوان) + شَك (نشكن ، شكست نخورنده) = پهلواني كه هرگز نشكند ، پهلوان هميشـه پيروز ، از امراي ايالات بلخ و مؤسس و جدّبزرگ سلسلة اشكانيان كه250سال قبل از ميلاد با پيروزي بر آنتيوخوس حكومت مقتدري درون ايران تشكيل داد (باخ: اشكانيان).
38. ارگ
= ارك = اقتدارهمراه با محبوبيت ، تخت سلطنت ، دژحكومتي ، احتمالاً تغيير يافتة «اوُروُق» باشد ، بصورت اريكه درون عربي ؛ ارك ائدمك = افتخار كردن
39. آرمان
= آريْمان = آري (آريماق = جستن ، بصورت اسم يعني پاك) + مان (اك مبالغه) = خيلي جستني ، حالت ايده ال ، هدف و مقصود ، رسيدني ، مورد جستجو ، آرزو ، خيلي سالم
40. اَرمان
= ار (جوانمرد ، با ادب ، داراي فضيلت) + مان (اك مبالغه) = خيلي صاحب ادب و هنر و فضيلت ، هنرمند ، شـهري درون ماوراءالنـهر ؛ اردم = هنر ، اردملي = هنرمند: كه افراسياب اندر ارمــــان زمين×دو سالاركرد از بزرگان گزين/شاهنامـه فردوسي
41. ارمغان
و يَرمغان = 1-آرماغان = درون تركي اوغوزي يعني سوغات راه (2)
2-يارماغان = يارماق (ه.م) + ان (اك) = درهمي ، هرچيز نقدي ، هديه(1،27):
هم خواسته بـه خنجر هم يافته بـه جور×از خصم خود تو يرمق و از من تو يرمغان/ رشيدي (27)
42. اُرمك
= اؤرمك = هؤرمك = تاب نخ يا گيسوان ، چيزي كه مثل گيسو با تابيدن بهم درست مي شود ، كلاه و پارچة پشمينـه ، امروزه جامة پنبه اي خاكستري ؛ اؤرتمك = پوشيدن ؛ هؤروك = گيسو ، باخ: ارومچك:
اميران ارمــك سلاطين اطلس × گزيده ز سنجاب و ابلق مراكب/ قاري
43. اُروغ
و اُروق = اوُروُق = ثقيل شدة اؤروك = اؤر (اؤرمك = چيزي مانند نخ و گيسو را بهم تابيدن ، پيوند كردن) + وك (اك) = بهم وصل شده ، داراي پيوند با هم ، خانواده ، دودمان ، خويشان:… اكناف ربع مسكون درون تحت فرمان ما و اروغ چنگيزخان هست / جامع التواريخ
44. اَروك
= اريك = اري (اريمك = ذوب شدن ، آب شدن) + ك (اك) = آب شده ، زردآلو (1)
45. اُرومچك
= اورومچك = هؤرومچك = هؤر (هؤرمك = زلف بافتن ) + وم (اك) + چك (اك) = زلف بافنده ، تار بافنده ، عنكبوت ؛ هؤروك = گيس يا زلف بافته شده
46. آريا
=آريْيا = آري (آريماق = پاك شدن ، آريتماق = پاك كردن) + يا (اك) = پاك و زلال ، نژاد سفيد. مثل تركي : سودان دورو (زلالتر از آب) ، آيدان آري (سفيدتر از ماه)
47. آريَن
= آريان = آريْيان = آري (باخ : آريا) + يان (اك فاعلي) = پاك شده ، آيدين ، پاك ، آريا ، نام آقا
48. آز
= آج = گرسنـه ، حريص ؛ آزمند = آدم گرسنـه و حريص و طمعكار ؛ آج آدام = آدم حريص و گرسنـه ، شـهريار نيز درون اين شعر آج را درون مفهوم حريص بكار است: كربلايه گئدنلرين قاداسي × دوشسون بو آج يوْلسوزلارين گؤزينـه
49. آزار
= آزار = آز (آزماق = منحرف شدن ، گم شدن ، بيمار شدن) + ار (اك) = بيماري ، (رفتارِ) غير صحيح و با اذيت ؛ آزار دوتماق = بيمار شدن ، توْيوق آزاري = بيماري نيوكاسل درون مرغها ، ككليگي آزماق = مسموم شدن و فساد معده
50. اُزبك
= اؤزبك = اوْغوزبك = اوْغوزبيگ = خان قوم اوغوز ، بي باك ، آدم صاف و صادق ، از اقوام ترك.
51. اَزگيل
= از (ازمك = له كردن) + گيل (اك) = له كردني ، از ميوه هائي كه بصورت له كرده و خميري درون غذاها خصوصاً آش استفاده مي گردد.
52. اُزُم
= اوزوم = انگور: آن يكي تركي بُد وگفت : اي گؤزوم! × من نمي خواهم عنب ، خواهم اوزوم / مولوي
53. اُزنگو
= اوزه نگي = اوز (= صورت) + ان (اك) + گي (اك) = ركاب (ارتباط ركاب و اوز معلوم نشد) ، مـهميز ، آلتي درون پاشنة پا براي حركت و كنترل اسب ؛ ازنگوقوچي سي = كسي كه مـهميزسوار را مي گيرد که تا براحتي سوار شود. اوزه نگي چكمك = ركاب كشيدن
54. اُستاد
= اوْستا = اوس (عقل ، درايت ، تربيت ، ادب) + که تا (اك) = عاقل ، بادرايت ، مربي ، اديب ، بصورت استاذ درون عربي ؛ تركيب اوستا مانند يومورتا است:
غازي بدست پورخود شمشير چوبين ميدهد
تا اودرآن اُستا شود، شمشير گيرد درون غزا / مولوي
55. آستان
= آست يان = آست (= زير ، پائين ، مقابلِ اوست = رو) + يان (طرف) = پائين دست ، طرف پائيني خانـه ، پيشگاه ، پائين دامن ، آستانـه = آستانا = بطرف پائين ، پيشگاه ، مَطلع (باخ: آستين و آستر و آهسته)
56. آستر
= آستار = آست (باخ: آستان) + ار (اك) = زيرين ، زيرينِ لباس ؛ آست اوست = زير و رو (18،2)
57. آستين
= آست يان (باخ : آستان) = پائين دست لباس
58. آسمان
آسيمان و آسمان = آس (آسماق = آويختن) + مان (اک مبالغه و تشبيه) = شبه آويزان ، بسيار آويزان
59. آش
= درهم برهم ، قاراشميش ، غذا ، از غذاهاي متنوع آبكي ، آشيج و آشاج = قابلمـه ، از ريشـه هاي تركي باستان (17،2)
60. آشاميدن
وام گرفته از مصدر تركي آشاماق (= خوردن) ؛ معادل فارسي آن نوشيدن است(2،18).
61. اُشتُق
= اوُشتوغ و آشيق= بجول (1) ، يكي از هفت استخوان مچ پا درون فاصلة دو قوزك پا كه از آن براي بازي «قاب» استفاده مي كنند.
62. آشغال
= آشقال = لاغر و نامناسب براي برّه كشي (3) ، هر چيز نامرغوب و غيرقابل استفاده ؛ آشقار = مخلوط ، قاطي (3)
63. اشكانيان / ت
= حكومتي از ترك هاي توران كه با پيروزي اشك يا ارشك يا آرشك (باخ: آرش) كه از حاكمان ايالات بلخ بود ، بر آنتيوخوس امپراتوري بازمانده از اسكندر مقدوني بوجود آمد و قبل و بعد از ميلاد مسيح 500 سال بر ايران حكومت كردند. تاريخ نيز بخاطر غيرايراني بودن اين حكومت ، از كنار آن براحتي گذشته است. مورخان و لغوي هاي بزرگ مانند دهخدا ، اعتمادالسلطنـه و علي بن حسن مسعودي نيز آنـها را از ترك ها دانسته اند (18).
64. اشكنـه
= ايشگينـه = ايش (ايشمك = ايچمك = نوشيدن) + گين (اك) + ه (اك ، شايد پسوند فارسي) = آشاميدني ، نوشيدني ، نوعي غذاي آبكي ازتخم مرغ و ماست وپياز… .
65. اشيك
= ائشيك = خارج ؛ اشيك آقاسي = رئيس خارج ، رئيس تشريفات سلطنتي ، رئيس دربار ، داروغة ديوانخانـه ، اشيك آقاسي باشي = رئيس تشريفات ، اشيك خانـه = ادارة تشريفات سلطنتي (1،19 )
66. آغاجي/ت
= آغاجيْ = خاصة شاهان درون دربارهاي مشرق ايران درون قرن چهارم و پنجم كه وسيلة رساندن مطالب و رسائل بين پادشاهان و اميران و اعيان دولت بود (20) ؛ شايد ريشة اين كلمـه آغاج (فرسنگ) باشد بخاطر طي كردن فرسنگها.
67. آغاز
= آغيْز = دهان ، مطلع ، ابتداي هرچيز ، دهانة نـهر و دهانة خم و چاه و مشك شير ؛ ريشة اين كلمـه شايد آخماق (= روان شدن ، سرازير شدن) باشد و آغاز بمعني مطلع جاري شدن هست ؛ قويو آغزي (و آغيزي) = سر چاه ، كوچه آغزي = سركوچه ، قاپي آغزي = دم در
68. آغرُق
و اغرق = آغريق = بار و بنديل ، احمال و اثقال(3) ؛ شايد درون اصل آغيرليق (= سنگيني) باشد كه بـه آغيرريق و آغيريق تبديل شده است:
بعد از آنكه آغروق ها را آنجا بگذاشت … / رشيدي (19)
69. آغُل
= آغيْل = آغيْ (حشم و مال) + يل (اك)= محل نگهداري حشم ، محل نگهداري رمـه ، جاي نگهداري چهارپايان درون شب درون بيابان (1،25) ، همريشـه با آغور (باخ: آخور)
70. اُغلان
= اوْغلان = پسر ، پسربچه (1)
71. آغوز
= آغيْز = شير نخست بعد از زايش ، ابتداي هر چيز ، البته درون بعضي دهات ترك بـه آن كالا هم مي گويند ؛ آغيزلانديرماق = آغوز خوراندن (باخ: آغاز).
72. اُغوز/ت
و اُغُز و غُز = اوْغوُز = اوْغ (قوم) + اوُز (نشانة جمع) = اقوام ، درون معناي رئوف وخوش قلب هم آمده هست (18) ، ازقبائل بزرگ ترك كه درون قرن ششم ميلادي همة قبائل ساكن چين که تا بحرسياه را بصورت امپراتوري واحد درآورد و در تاريخ حتي گاهي ترك را معادل با آن مي آورند. مثلاً: آنكو بـه غصب و دزدي آهنگ پاليـزي كند×از داد و داور عاقبت اشكنج هاي غز خورد / مولوي
73. آغوش/ت
= آغقوش = آغ (سفيد) + قوش (پرنده) = پرندة سفيد ، نامي براي غلامان پادشاهان ترك ، يكي از تحريفات تاريخي هم ، همين كلمة «غلامان ترك» هست كه يك تركيب ملكي هست و بمعني «غلامان متعلق بـه پادشاهان ترك» هست ولي آنرا «تركهاي غلام» تعبير مي كنند!:
اي خواجة ارسلان و آغوش × فرمان ده خود مكن فراموش / سعدي
74. افشار/ت
= اوْوشار = احتمالاً اوْوسار = اوْو (حيوان وحشي ، پرندة شكاري ، آهو) + سا (اكِ طلب) + ار (پهلوان) = طالب شكار حيوانات وحشي ، عاشق شكار حيوانات وحشي قدرتمند ، جدّي ، چابك ، از تقسيمات22 گانة اوغوزها كه نادرشاه افشار نيز كه درون اصل زنجاني هست از طايفة قيرخليِ افشار است. درون اوايل حكومت صفويه ، قوم آنـها بـه خراسان تبعيد شد ولي همان نادرشاه افشار بود كه محمود افغان را شكست داد و ابتدا صفويه را مجدداً حاكم كرد و سپس حكومت مقتدر افشاريه را تأسيس كرد.
75. افشين
= آفشين = آغشين = آغ (سفيد) + شين (وش) = سفيدوش متمايل بـه سفيد ، فرمانده ، سردار (5)
76. آق
= آغ = رنگ سفيد ، وسيع ، بزرگ: آق قلعه = قلعة سفيد ، اكباتان (ه.م) ، آقا = بزرگوار و سينـه فراخ
77. آق قويونلو/ت
= آق (سفيد) + قوْيوُن () + ليْ (اكِ ملكي) = وابسته بـه سفيد ، گروهي كه بـه بالاي بيرق خود صورت سفيد مي زدند. سلسله اي كه توسط ابونصرحسن بيگ آق قويونلو (اوزون حسن) تأسيس شد و از سال873 تا920 ه.ق درون قفقاز ، آذربايجان و دياربكر حكومت كردند و تا جنوب و مغرب ايران گسترش يافتند.
78. آقا
آغا = آغ (باز و گسترده ، بزرگ ، سفيد) + ا (اك) = بزرگ ، سرور ، درحال حاضر آقا را براي مردان و آغا را براي احترام بـه خانمـها استفاده مي كنند ولي درون اصل همان آغا صحيح است: آغاخانيم ، آغاننـه ، آبجي ، آغابيگم ، آغا بي بي
79. آقاسي/ت
= آغاسيْ = آغا (آقا) + سي (اك مضاف) = رئيس ، متصدي ، پيشرفت كننده ؛ اشيك آقاسي = رئيس تشريفات دربار
80. آقچه/ت
و اقجه وآخچه = آغجا = آغ (سفيد) + جا (اك) = سفيده ، زر يا سيم مسكوك ، سكّه ، سكة نقره اي ضرب شده درون زمان كريم خان زند: وز پي آن که تا زند ، سكه بنام بقـــــــاش × مي زند از آفتاب ،آقچه موزون فلك / خاقاني
81. آقوش
= آوقوش = اوْوقوش = اوْو (شكاري ، وحشي) + قوش (پرنده) = پرندة شكاري(1)
82. اكباتان
= آكباتان = آغباتان =آغ (سفيد ، وسيع و باز) + باتان (باخ: وطن) = وطن سفيد يا گسترده و باز ، نام سابق همدان كه بعداً بـه هكمتان و هگمتان و هگمتانـه نيز تغيير يافت.
83. اكدش
= اكداش = اك (اكمك = كاشتن) + داش (هم) = همريشـه ، هم كاشت ، همريشـه از نظر روحي ، محبوب و معشوقه:
من نـه بوقت خويشتن ، پير و شكسته بوده ام
موي ، سپيد مي كند چشم سياه اكدشان / سعدي
84. اِكي
= ايكي = دو ؛ اكي ثانيه = دو ثانيه ، كنايه از كار سريع
85. اگير
و اكير = اك (اكمك = كاشتن) + ير (اك) = كاشته ، گياه تركي ، وج ، گياهي كه اسانس آن بـه عطر سوسن زرد معروف هست (1،25)
86. آل
= سرخ كمرنگ ، مـهر و نگين پادشاهي (1)
87. آلاچيق
= آلا (اك براي كاستن خصلت) + چيْغ (پرده اي ازحصير يا ني) = پرده مانند ، سايباني حصيري بر روي چهار ستون با اطراف باز:
اي آنكه اندر باغ جان آلاجقـــي برساختي
آتش زدي درجسم وجان ، روح مصور ساختي / مولوي
88. اُلاغ
= اُولاق = اُولا (اولاماق = رساندن ، رساندن پيام ، عوعو كردن گرگ) + اق (اك) = حامل ، پيام رسان ،كار بي مزد ، بيگاري ،خر ، پيك واسب پيكچي ؛ همريشـه با اُلام (ه.م)
89. آلاله
= آلالا = آل لالا = آل (ه.م) + لالا (باخ: لاله) = لالة سرخ ، لالة آل ، نام ؛ البته برهان قاطع (27) تأكيد مي كند كه اين كلمـه درون پهلوي پيدا نشد و شك ندارد كه با آل درون ارتباط باشد.
90. اُلام
= اُولام = اُولا (باخ: الاغ) + م (اك) = پيام رسان ، پيام يا نوشته اي كه دست بدست يا زباني رسانند (1) ، همريشـه با الاغ (ه.م)
91. آلامانچي
= آل (آلماق = گرفتن) +ا (اك) + مان (اك مبالغه) + چيْ (اك شغل) = كسيكه كارش گرفتن مال ديگران باشد ، بسيار غارتگر ؛ آلامان = بسيار گرفته شده = غارت
92. آلاو
= الوْو= شعلةآتش،زبانة آتش ، آتش شعله ور(1،27)؛ اوْد- الوْو = آتش - شعله ، الوْولاماق = شعله ور كردن ، الوْولو = شعله ور: بر اوج گنبد گردون از آن بتابد هور×كه يافت از تف قنديل مرتضي آلاو/ آذري
93. آلپ
= آلپ و آلب = پرزور ، قدرتمند ، قوي ، پيشوندي براي شاهان ترك مانند: آلپ ارسلان ، آلپ ارتنقا ، آلپ تگين: چوآلپ ارسلانجان بـه جانبخش داد × پسرتاج شـــاخي بـه سر برنـهاد/ سعدي
94. آلپ ارتونقا/ت
= آلپ (ه.م) + ار (پهلوان ، جوانمرد) + تونقا (ببر) = ببر جوانمرد شاه ، از قديميترين پادشاهان توران زمين كه لقب «خــان» نيز درون اصل ازآن او بود. فردوسي درون شاهنامـه اش او را افراسياب ناميده هست (2).
95. آلپ ارسلان/ت
= آلپ (قوي) + ارسالان (باخ: ارسلان) = مركن شاه ، عضدالدين ابو شجاع پادشاه سلجوقي كه بين سالهاي 455 که تا 465 ه.ق حكومت كرد.
96. آلتون
و التون = آلتين = آل (سرخ) + تين (اك) = سرخ گون ، طلاي سرخ ، زر ، نام (1،2،3،5،19) :
توهمي زن اين يتيمان را كه هان آلتون بيار
توهمي سوز اين ضعيفان را كه هين جامـه بكش/كمال اسماعيل
97. آلتون تاش/ت
يا آلتون داش = آلتين (باخ: آلتون) + داش (سنگ) = سنگ طلا ، حاجب سالارِسلطان محمود غزنوي و حاكم خوارزم درون سال 432 ه.ق
98. اُلجاميشي
= اوْلجاميش = ؟ ، اطاعت ، فرمانبرداري ، تعظيم ، كلمة تركي (1) :
… و در آن منزل اميرارغوان با عموم اكابر واعيان وصدورخراسان برسيد و الجاميشيكردند/ رشيدي
99. اُلجه
و اولجه واُلجي واُلچا = اوْلجا = اوْل (اوْلماق = شدن ، مالك شدن) + جا (اك) = ملك شده ، بـه تملك درآمده ، مال و جنس يا اسيري گرفته شده از دشمن بعد از تاخت و تاز ؛ بو منيم اوْلدو = اين مال من شد: … و محترفة بسيار را اسير كردند و الجاي بي اندازه گرفتند/ جامع التواريخ رشيدي
گر صاحب زمان را وقت ظهور مي بود
از بهر الجه مي رفت دنبال لشكر او/ واله هروي
100. الچوق
= آلچاق(=كوتاه). شايد هم تسهيل شدة آلاچيق،نوعي خيمة تركمني:
به سراي ضرب همت ، بـه قراضة چه لافم
چه كند بپاي پيلان الچوق تركماني / نظامي گنجوي
101. اُلدوز
و يلدوز = اوُلدوز و يولدوز = ستاره (1) ؛ شايد از يالماق (= درخشيدن) باشد و شايد هم: اول (بزرگ) + دوز (نمك) = نمك درشت ، بخاطر شباهت ظاهري ستارگان آسمان بـه دانـه هاي نمك.
102. الش دگش
= آليْش (خريد) + دئگيش (مبادله ، فروش) = خريد و فروش ، مبادله (1)
103. اُلُغ
= اُولوُغ = اُول (بزرگ) + اُوغ (اك) = بزرگ ، قدرتمند ؛ الغ بيگ = بيگ بزرگ: از جهود ومشرك وترســـــــــا و مغ×جملگي يك رنگ شد زآن آلپ الغ/ مولوي
104. اَلَك
= اله ك = اله (اله مك = غربال كردن) + ك (اك) = وسيلة غربال
105. الگو
= اولگو و يولگو = اول و يول (اولمك و يولمك = بريدن ، تراشيدن) + گو (اك) = بريده ، نمونة بريده ؛ اولگوج = چاقوي سرتراشي ، باخ: اولكا (18،2)
106. آلما
= آل (سرخ ، آلماق = گرفتن ، خريدن) + ما (اك) = گرفتني ، سرخ گون ، سيب ، نام ، احتمالاً ريشة اين كلمـه آل (سرخ) هست و درون قديم ابتدا بـه سيب هاي سرخ شامل مي شده است.
107. آلماآتا
= آلما (ه.م) + آتا (پدر) ، پايتخت جمـهوري قزاقستان (باخ: قزاق)
108. الميرا
= ائلميرا= ائل(ايل) + ميرا(تمثيلگر)= تمثيل كنندة ايل ، نام (5)
109. الناز
= ائلناز = ناز ايل ، نام
110. اُلنگ
= اؤلنگ = اؤل (خيس شدن ، مرطوب شدن) + انگ (اك) = جاي خيس و مرطوب ، سبزه زار ، مرتع ، سرزمين سبز و خرم (1)
111. النگو
= ال (دست) + انگي (اك) = مربوط بـه دست ، دستبند ؛ تركيب النگو مانند ازنگو (ه.م) است.
112. آلو
= آليْ = آل (سرخ ، آلماق = گرفتن ، خريدن) + يْ (اك) = گرفتني ، سرخ ، نام ميوه (باخ: آلما).
113. اُلوس
= اُولوُس = اوُلوش از اولاماق (پيوند ، بجائي رساندن) = محل تجمع ، اجتماع مردم ، ملت ، قوم ، ايل ، همريشـه با الاغ و الام : … درون همة الوس ، پادشاه را از او مشفقتر نيست / جامع التواريخ رشيدي
114. اَلوك
= اليك = پروانـه ، پيغام (1)
115. اِلِه-بِلِه
= ائله بئله = ائله (آنطور ، چنان) + بئله (اينطور ، چنين) = چنين و جنان ؛ اله و بله گفتم = چنين و چنان گفتم
116. آماج
= آماج و اَمج و آرناج و آنناج و آماچ = نشان ، تابلوي شليك ، هدف تير ، سيبل ، هدف (1،2) ؛ واحد طولي درون بين تركها متعارف بوده كه 24/1 فرسنگ تعريف مي شد. با توجه بـه اينكه هر فرسنگ 5919 متر هست ، احتمال دارد كه 250 متر (24/1 فرسنگ) فاصلة تيراندازي بوده هست و سيبل درون اين فاصله نصب مي شده است. از همين جا هدف تيراندازي بـه هدف تعميم پيدا مي كند.
117. اُماج
= اوْماج = اوْغماج = اوْغ (اوغماق = سائيدن) + مآج (اك) = سائيده ، نام آشي (1) كه درون آن خمير را مي سايند که تا به رشته تبديل شود ، آش اماج = آش رشته ، باخ: تتماج
118. آمرود
= آرموُد و آرموُت = گلابي (2)
119. اميد
= اُوميد و اُوموُد = اُوم (اوُمماق = چشم براه ماندن) + اُود (اك) = چشم براه ماندن ، انتظار ؛ اميدوار = اميد + وار (دارا) = داراي اميد ؛ درون تركي معاصر مصدر اومماق را وقتي بكار مي برند كه بچه اي بوي خوش غذائي را بشنود و آنرا هوس كند كه مجازاً از معناي فوق برداشت شده است: واي بر مشتاق و بر اوميد او × حسرتا بر حسرت جاويد او / مولوي
120. انار
= نار ؛ نارين (= نار + ين = ريز مانند دانـه هاي انار) ، نارگيله (= دانة انار) و ناردانا (= دانة انار) هر دو نام
121. آناكه
= آناكا = آنا (مادر) + كا (اك) = مادري ، دايه (19) ؛ احتمالاً درون اصل آناغا صحيح است.
122. آناهيتا
= داراي احساس ، درك كننده ، مادر ؛ درون تركي سومري «آنا-آناننا-آنو-ايناننا» نيز آمده هست (17). درون تركي معاصر آنا و آننا مورد استفاده قرار مي گيرد.
123. انگ
= ان و انگ (نون غنـه) = داغ يا چاكي كه بعنوان نشان بر گوش زنند ، برچسب زدن ، افترا ؛ انگ زدن = مـهر و مارك زدن
124. او
= اوْ = ضمير اشاره براي جاندار و بي جان ، از ريشـه هاي تركي باستان (17). صورت قديمي آن «اول» بوده است.
125. اِو اوغلي/ت
= ائو (خانـه) + اوْغلو (پسر) = پسر خانـه ، غلام معمولي خدمتكار شاهان صفوي (1)
126. اِو پولي/ت
=ائو(خانـه) + پول + ي (اك مضاف) = پول خانـه ، ماليات برمنازل درون دورة صفوي (3)
127. آواره
= آوارا = آوار (و آپار = تكيه دهنده ، نام قوم ترك) + ا (اك) = مانند قوم آوار بدون منزلگاه ثابت ؛ آوارها 250 سال (558 که تا 805 ميلادي) بر اروپاي ميانـه حكومت كردند و امپراطوري آنـها مجارستان ، آلباني ، چكسلواكي ، اتريش و آلمان را شامل مي شد. نام اين قوم درون كتيبه هاي اورخون نيز آمده هست (18،17)
128. اوبه
= اوْبا = اوْب (منطقه ، محل زندگي) + ا (اك) = زيستگاه ، چادرسياه بزرگ كه داخل آن پارتيشن بندي شده باشد و اتاق خواب و غذا و مـهمان و … داشته باشد (1).
129. اوج
= اُوج = سرحد ، انتها ، گوشـه ، نوك ؛ ميداد اوجو = نوك مداد ، دووار اوجو =ديوار ، آغاجين اوجو = بالاي درخت
130. آوج
= آووُج = راهنما (1) ؛ يول آووج = پيامبر
131. اوزان/ت
= اُوزان = اوُز (اوُزماق = تصنيف خواندن) + ان (اك فاعلي) = شاعر و آوازخوان و نوازندة قوْپوز درون ايل اوغوز. درگذشته شاعر ونوازندة مردمي را نيز «اوزانچي» مي گفتند و بعد از قرن نـهم آنرا «آشيق» گفتند(3). اوُزلوق = تصنيفي ، جدّ بزرگ فارابي
132. اوزقنوغ/ت
و اوزقنوق = اؤزقوْنوُق = اؤز (جان ، روح) + قوْنوُغ (فرود) = اقامتگاه روح (3) ، برجستن بعضي اعضاي بدن وپيشگوئي ازروي آن ، اختلاج اعضاء ، حالت خلجان و جهش و پرش بدن (روح!) (2)
133. اوزُن حسن/ت
= اُوزوُن حسن = حسن بلند قامت ، لقب ابونصرحسن بيگ آق قويونلو مؤسس سلسلة آق قويونلو (ه.م) درون سال 873 ق.
134. اوزون برون
= اُوزوُن (دراز ، بلند) + بوُروُن (دماغ) = دماغ دراز ، نام يك نوع ماهي با بيني دراز
135. اوغور
= اُوغوُر = وقت ، يمن و بركت ، عزم سفر ؛ بد اوغور = بديُمن ، اوغور بخير = سفر بخير ، اوغروما پيس چيخدي = طالعم بد آمد ، اوغورلاماق = بدرقه كردن
136. اوق
و اوغ (1) = اوْغ = چكمة پشمينـه ، چوبهاي فوقاني آلاچيق
137. اولكا
و اُلكا = اؤلكه = اؤل (اؤلمك و يؤلمك = بريدن ، تراشيدن) + كه (اك) = بريده ، جدا شده ، كشور ؛ بولكا = بؤلكه از مصدر بؤلمك (= پارتيشن كردن) = استان ؛ همريشـه با الگو (ه.م)
138. اولوق كوك
= اولوق كؤك = اُولوُق (بزرگ) + كؤك (ه.م) = كوك بزرگ ، يكي از 360 كوك ختائي (1)
139. اومّا
= اومما = اُوم (اومماق = چشم براه ماندن ، هوس كردن) + ما (اك) = چشم براه ماندگي ، هوس كردگي. باخ: اميد : ترسم او اين بوي خــوش چون بشنود × هفت قرآن درميان اومـّا شود / دهخدا
140. اون باشي/ت
= اوْن (ده) + باشيْ (فرمانده) = فرمانده گروه ده نفره ، سابقاً از رتبه هاي نظامي (باخ: اون باشي و يوز باشي)
141. اويغور
شايد ازمصدر اويانماق (= بيدار شدن) = بيدار شده ، مدني شده ، از ايالات بزرگ ترك نشين چين كه الآن بـه ايالت سين كيانگ تغيير نام داده اند (18).
142. اويماق
=اوْيماق= قبيله ، طايفه ، مسكن ، متفق ، فاميل ، درتركي اويغوري بمعني اجتماع كردن بوده هست (3،18) :
… ساير لشكريان و اويماقاتي كه همراه داشتند ، با اموال و جهات تحت تصرف امراء محمد زمان ميرزا درآمد / حبيب السير (19)
143. آهسته
= آسته = آستا = آست (باخ: آستان) + ا (اك) = (راه رفتن با سرعتِ) زيرين و پائين ، بصورت آرام و كُند ، يواش
144. آهو
= آوو = اوْوو = اوْو = شكار و صيد (عموما) ، آهو (خصوصا) ؛ اوْوجو = شكارچي ، اوْو قوش = پرندة شكاري
145. اَياز
= آياز = نسيم خنك سحري ، هواي سرد و صاف ، شب بدر بدون ابر ، نام غلام تيزهوش و محبوب سلطان محمود غزنوي (5):
غرض ،كرشمة حسن هست ، ورنـه حاجت نيست
جمـــــال دولت محمود را بـه زلف اياز / حافظ
146. اياغ
= آياق= پا،همپا،هم پياله، پياله ؛ اياغ شدن = هم پياله يا همراه شدن:
به چمن خرام و بنگر برتخت گل كه بلبل
به نديم شاه ماند كه بـه كف اياغ دارد/ حافظ
147. آيبك
= آي (ماه) + بك (بيگ ، بزرگ) = بيگ بزرگ ، بيگ ماه وش ، ماه كامل ، صفتي براي قاصد و غلام ، قطب الدين آيبك مؤسّس اولين سلسلة مسلماني درهندوستان درسال 602ه.ق: گفت: اي آيبـــك بيا درآن رسن × که تا بگويم من جواب بوالحسن/ مولوي
148. ايت بورني/گ
= ايت بوُرنوُ = ايت (سگ) + بوُرن (دماغ) + و (اك مضاف) = دماغ سگ ، نام ديگرنسترن (1)
149. آيتك
= آي (ماه) + تك (مانند) = مـهسا ، نام
150. ايچاايچ
= ايچ (بنوش) + ا (اك) + ايچ (بنوش) = نوشانوش ، پيالة :
از فقيهان شد وحدّي منع جام باده را
در صبوحي بانگ ايچاايچ مي دانيم ما / ميرنجات (19)
151. ايچگي
= ايچ (داخل ، درون) + گي (اك) = اندروني ، خودماني و داخلي ، نديم ، خاص ، مقرّب (19) ؛ ايچلي = مغزدار
152. آيدا
= آي (ماه) + دا (اك) = درون وجود ماه ، ماه صفت ، روئيدني درون كنار آب ، نام (5) ، درون اصل بصورت آيداق (مانند بارداق و چارداق)
153. آيدين
= آي (ماه) + دين (اك) = شفاف ، زلال ، آشكار ، روشنفكر ، نور ، باز ، واضح ، نام پسر (5)
154. ايران
= ايره ن = اير (ايرمك = بـه مقصدرسيدن) + ان (اك فاعل ساز) = بـه مقصدرسيده ، عارف ، نام
155. ايرج
= اير (ايرمك = بـه مقصدرسيدن) + ج (اك) = بـه هدف رسي ، نام آقا
156. ايرقي
= ايْرغيْ =؟ ريشـه اش معلوم نشد ، گياه شيرخشت ، ماده اي خوش طعم كه از تركيب قندهاي مختلف بدست مي آيد. ايرقي را خاشاك نيز مي گويند (1).
157. ايري قلمـه/گ
= ايري (درشت) + قلمـه(درخت تبريزي) = تبريزي درشت ، نام ديگر گياه شالك
158. ايز
= اثر ، نشان قدم ، ردپا ، انتهاي نخ درفرش بافي ؛ ايزكسي راگرفتن = رد و پاي كسي را گرفتن ، ايزگم كردن = گم كردن نشان
159. آيسان
= آي (ماه) + سان (مانند) = آيتك ، آيتكين ، مـهسا ، نام
ليك خورشيد عنايت تافته است*آيسان را از كرم دريافته است/مولوي
160. ايشك
= ائشكك = خر :
زر نابش فتد بـه كف بي شك × بخرد توبره براي ايشك / دهخدا
161. ايغاغ
= ايقاق = ايقا (ايقاماق =شوخي كردن ، سخن چيني كردن) + اق (اك) = شوخ ، سخن چين : زبان كشيده چو تيغي بسرزنش سوسن × دهان گشاده شقايق چو مردم ايغاغ/ حافظ
162. اَيغَر
و آيغيْر = نر ، گشن ؛ بـه آيغري درآمدن = گشني كردن: آن ايغـــــر تيز ،كند گردد ناگاه × كز شوق بپاي ماديان راه برد/ ركناي مسيح
163. ايل
= ائل = قوم ، قبيله ، درون تركي باستان بصورت ايل آمده هست (1،17) ؛ مردم ، ملت ، گروه ، سال ، مطيع و تابع (27)
164. آيلا
= آي (ماه) + لا (اك) = آيلين ، هالة دور ماه ، نام (5) ؛ هاله = هايلا = آيلا
165. آيلار
= آي (ماه) + لار (اك تحبيب) = ماه نازنين ، نازنين ماه ؛ اك «لر-لار» درون تركي علاوه بر وظيفة جمع بستن ، حالت تحبيب هم ممكن هست به اسم بدهد. مانند: قيزلار (ك ناز من ) ، گوللر (گل ناز) ، آيلار (ماه نازنين)
166. ايلاق
= خليج ،شـهري درون ختا ، نام درختي (27) ؛ احتمالاً درون اصل آيلاق (گرد مانند ماه) باشد:
وگر خان را بـه تركستان فرستد مـهر گنجوري
پياده از بلاساغون دوان آيد بـه ايلاقش/ منوچهري
167. ايلجار
= ائلجار = ائل (باخ: ايل) + جار (ه.م) = اجتماع مردم براي انجام كاري (1) ؛ ايلجاري كردن = خبررساني
168. ايلچي
= ائلچي = ائل (ايل) + چي (اك شغل ساز) = سفير ، پيغام رسان ، خواستگار ؛ ايلچي خانـه = سفارتخانـه : سَرَم فداي تو اي ايلچي خجسته سير× مگو زبان فرنگي بگو زبان دگر/ امثال و حكم
169. ايلخان/ت
= خان ايل ، بزرگ و شاه مردم ، عنوان سلاطين مغول درون ايران
170. ايلخي
= ايْلخيْ = رهاكردن چهارپايان بـه صحرا براي چريدن ، رمـه اسب (19،1) ؛ درون ديوان لغات الترك (2) بصورت ييْلخيْ ثبت شده است. ريشـه اش معلوم نشد.
171. ايلغار
و ايلقار و يئلقار و يلقا = ايلقار = ايلقا (ايلقاماق = تاخت كردن ، اسب تاختن ، هجوم بردن) + ار (اك) = تاخت ، يورش ؛ ايلغاركنان = درون حال يورش (1)
172. ايلغين آغاجي/گ
= ايْلغيْن (؟) + آغاجي (درخت) = درخت ايلغين ، گز (1)
173. ايلقار
= ايلقار = ايلقا (ايلقاماق = تاخت كردن ، اسب تاختن ، هجوم بردن) + ار (اك) =؟ ، عهد و پيمان ؛ از ايلقار برگشتن = بدقولي كردن (1) ؛ معلوم نيست چه رابطه اي بين اين مصدر و معني اين كلمـه هست؟
174. ايلَك خانيان/ت
= الك خانيان = غربال خانيان ، احمدبن علي (شمس الدوله) مؤسّس سلسلة ايلگ خانيان بـه پايتختي بخارا كه از بحر خزر که تا چين حكومت كرد. آنـها از نژاد ترك چگلي بودند و به مدت 220سال از 389 که تا 609 ه.ق حكومت كردند. بـه آل خاقان و قراخانيان نيز معروفند.
175. آيلين
= آي (ماه) + لين (اك) = هالة دور ماه ، آيلا ، نام (5)
176. آيمان
= آي(ماه)+ مان (سا) = صاف و پاك و نوراني چون ماه ، نام (5)
177. ايناغ
و ايناق = اينا (ايناماق = باوراندن ، اينانماق = باور كردن) + اق (اك) = باور ، دوست ، بصورت ايناك نيز آمده هست ؛ ايناق خان از رؤساي زند و پدر كريم خان زند : اي ترك نازنين! كه دل افروز و دلكشي × ايناق دلربائي و امراق اينشي / وصاف
178. اينجو/ت
= اينجه (=نحيف) يا اينجي (= مرواريد) ، شرف الدين محمود مؤسس حكومت آل اينجو كه درون قرن هشتم از اصفهان که تا كناره هاي خليج فارس حكومت كرد.
179. ئيل
= ايل = سال ؛ دورة 12 سالة فلكي درون بين تركهاي قبچاق و اويغور هركدام بـه حيواني نامگذاري مي شد كه هريك از آن حيوانات سمبل خاصي بودند. اين دور 12 ساله عبارت بودند از: سيچقان ئيلي (موش) ، اود ئيلي (گاو) ، بارس ئيلي (پلنگ) ، توشقان ئيلي (خرگوش) ، لوي ئيلي (نـهنگ) ، ئيلان ئيلي (مار) ، آت ئيلي (اسب) ، قويون ئيلي () ، پيچي ئيلي (ميمون) ، تويوق ئيلي (مرغ) ، ايت ئيلي (سگ) ، دوووز ئيلي (خوك). اين دور اكنون نيز جزو سنتهاي سال تحويل مي باشد. درون فارسي اين سالهاي 12 گانـه بصورت شعر آورده شده است:
موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار
زين چار چو بگذري،نـهنگ آيد و مار
وآنگاه بـه اسب و هست حساب
حمدونـه ومرغ و سگ وخوك آخركار
180. بابا
= پدر بزرگ ، پدر ، از ريشـه هاي تركي باستان (7) ؛ بصورت papa درون انگليسي
181. بابك
= باي بك = باي (بزرگ ، بيگ) + بك (بيگ) = بيگ بزرگ ، خان خانان ؛ بابك خرّمدين از مردان مبارز آذري كه از سال 201 که تا 222 بيست سال عليه مأمون عباسي بپا خــــاست و از مقرّ خود درون قلعة بابك (واقع درون كليبر) لطمات زيادي بـه سپاه خلفاي سنّي عباسي واردكرد و ايران را از دست حكومتهاي عرب مسلمان نما نجات داد و عاقبت با خيانت يك ايراني بنام افشين دستگيـر و سرافرازانـه بـه فجيع ترين حالت كشته شد ؛ همچنين پادشاه بزرگي كه اردشير بابكان (مؤسس ساسانيان) زادة او بود (27).
182. باتان
= باتان و بوتون و بَتَن = مكان و جا ، كامل ، همة مردم ، وطن (معر) ؛ بوتؤ = كامل ، بوتون = تمام ، اين ريشة باستاني درون اكباتان (باخ:همدان) و لؤك باتان و آسباتان نيز آمده هست (17)
183. باتلاق
= بات (باتماق = فرو رفتن) + لاق (اك) = فرو رفتني ، جاي فرورفتني
184. باجّه
= باجا = دريچه ، روزنة نور ، كيوسك با دريچة كوچك
185. باخه
= باخا = باغا = لاك پشت ، حيوان دوزيست مانند قورباغا و توسباغا : آورده اندكه درآبگيري دو بط و يكي باخه ساكن بودند… / كليله ودمنة ترجمة ابوالمعالي
186. باديه
= بايده = بايدا = ظرف دهن پهن كه از كاسه بزرگتر هست و از ديگ كوچكتر ، احتمالاً با بارداق (ظرفي) همريشـه اند. مولوي درون شعر زير شيرِ حيوان را با شير خوردني جناس آورده هست و بادية بياباني را با بادية ظرفي: آن يكي شير هست اندر باديـــه × وان دگر شير هست اندر باديه!/ مولوي
187. بار
= بار (تركي باستان) = وار (تركي معاصر) = دارائي ، موجودي ، سود ، بر ، ميوه ، اكنون هم كاربرد اين ريشـه (بار) درون تركي بمراتب بيشتر ازفارسي هست (17). آغاج باري = بار درخت ، بارسيز = بي بار ، بارلي = پربار
188. باروت
و بارود = باريت = بار (بارماق = رفتن ، ازدست دررفتن ، جهيدن) + يت (اك) = درون رونده ، جهنده ، مادة منفجره كه بعد از انفجار بشدت حالت جهندگي دارد.
189. باره
= بارا = بار (بارماق = انداختن ، شليك كردن ، پرت كردن از دست) + ا (اك) = محل شليك و پرتاب ، قلعه ، دژ ، برج و دژ دفاعي كه از بالا با دشمن مي جنگند.
190. باز
پسوندي كه شدت علاقه بـه كاري خاص را مي رساند : دغل باز = دغل كار و عاشق دغل كاري ، كلك باز = كسي كه كارش دوز وكلك هست ؛ باز اولماق = عاشق شدن
191. باسليق
= باسيْليْق = باسيْل (باسيلماق = پوشانده شدن) + يْق (اك) = پوشانده ، سياه رگي زيرپوست ، شاهرگ (1)
192. باشلق
= باشليْق = باش (سر) + ليْق (اك) = سرانـه ،كلاه ، پوشش سر ، شيربها
193. باشي
پسوندي بمعني رئيس و متصدي و متخصص: حكيم باشي ، آشپزباشي ، قورچي باشي
194. باغ
درخت انگور و مو ، رز ، تاكستان ، هر بسته و دسته از هيزم (2) ، بعدها اين كلمـه تعميم پيدا مي كند بـه هر جاي پُر از درختان ميوه
195. باقلا
= باغالا و باغلا از مصدر باغلاماق (= بستن)= بسته ، سربسته ، از حبوبات خوراكي كه درون داخل غشائي قرار مي گيرد.
196. باقلوا
= باغلاما= باغلا(باغلاماق= بستن)+ما(اك)= بسته كردني، نوعي شيريني
197. بالابان
= بالا (كوچك ، ضعيف ، كوتاه) + بان (باخ: بانگ) = بانگ كوتاه ، بانگ آرام و دلنشين، از سازهاي بادي ، نوعي ني
198. بام
= از ريشةتركي بان (= آواز ، بانگ ، بالاي خانـه) كه اين ريشـه درون كلمة نردبان (= نرده بان = نردة بام) نيز باقي مانده است.
199. بانگ
= بان و بانق = آواز ، پشت بام ؛ از مصدر تركي بانگلاماق = بانلاماق (= قوقولو كردن خروس ، داد و فرياد كردن ، زِر زدن) ؛ نون آخر بان يا بانگ بصورت غنـه (ng) هست كه درون تركي باستان استفاده مي شد ولي الآن يا بـه ن تبديل شده و يا بـه نق. مثلاً همين بانگ درون جائي بان شده (بانلاماق) و در جائي بانق (بانقيرماق= باغيرماق = شيون و داد و بيداد راه انداختن) آمده است. درون برهان قاطع (27) هر دو تركيب بانگ وبان آمده است.
200. باي سنقر/ت
= باي (بزرگ) + سنقر (ه.م) = سنقر بزرگ ، شاهين بزرگ ؛ ابن يعقوب از امراي آق قويونلو كه درون سال 896 ه.ق درون ده سالگي بـه حكومت رسيد.
201. بايقرا/ت
=1-باي (بزرگ) + قارا (سياه ، قوي ) = قهرمان بزرگ
2-بايقيْر(بايقيرماق= غرّيدن ، نعره زدن) + ا (اك) = نعره زن ، غرّان
ابن عمر شيخ بن تيمور از امراي تيمور حاكم همدان(سال 817 ه.ق)
202. بايقوش
= باي (بيگ ، بزرگ) + قوُش (پرنده) = پرندة بزرگ ، جغد و بوم ؛ بايقوشخانـه = كنايه از جاي سوت و كور
203. بخار
= بوُخار = بوُغار = بوٌغ (هواي مـه مانند آب گرم) + ار (اك) ؛ بوخور نيز از همين ريشـه درون عربي مشتقاتي چون تبخير گرفته است.
204. بخش
= بخيش = بغيش و باغيش (= عفو ، احسان) = عفو و گذشت ، از ريشـه هاي تركي باستان (باخ: پخش) (2)
205. بخو
= بوْغاو = بوْغاغو از مصدر (بوغماق = خفه كردن ، بوْغاماق = گريه درون گلو گير كردن) = طوق گردن حيوانات ، مجازاً زنجير پاي ستوران و مجرمان
206. برابر
= بيرابير = بيره بير = يك بـه يك ، يك درون مقابل يك ، پاياپاي
207. بُرك يارق/ت
= بؤرك (كلاه) + ياريْق (شكافته ، شكسته ، قاچ دار ، نوعي كلاه قديمي كه بصورت قاچهايي بلند ساخته مي شد) = كلاه قاچ دار ؛ ركن الدين ابوالمظفّر پادشاه سلجوقي از سال 486 که تا 498 ه.ق
208. برگه
و بلگه(باخ: بلگه و بلله)؛از همين كلمـه برگ نيز استخراج شده است.
209. بزرگ
= بؤزوك = بؤزو (بؤزومك = صورت قديمي بؤيومك = بزرگ شدن) + ك (اك) = بزرگ ؛ درون ديوان كاشغري بزوك آمده هست (2).
210. بزك
= بزه ك = بزه (بزه مك = آرايش دادن) + ك (اك) = آرايش ؛ بزكچي = آرايشگر
211. بَسَق
= باساق= باس(باسماق = پوشاندن) + اق (اك) = پوشش ، سقف ،گنبد
212. بَسقو
= باسقي = باس (باسماق = مسقف كردن ، استتار كردن) + قي (اك) =كمين ، استتار بقصد گير انداختن : بطرف كوه كه سمت دست راست پادشاه بود بسقو انداخت…/ مجمع التواريخ گلستانـه
213. بسكليدن
= وام گرفته از مصدر تركي بسله مك (= درآغوش پروردن ، تربيت كردن ، بزرگ كردن)
214. بسمـه
= باسما= باس(باسماق = فشار ، داخل كردن) + ما(اك) = فشاري ، ورق طلا و نقرة منقوش ، نام سابق چاپخانـه ؛ بسمـه چي = كسيكه كارش با بسمـه باشد ، چاپخانـه چي: بسمـه اش رنگي ندارد ازگل بستان فقر × زآنكه سطر چيت اورنگ هوس را مسطر هست / طغرا (19)
دلم ماندازبسمـه چي درون شگفت×ازو ديده ام نقش،حيرت گرفت/ وحيد
215. بشقاب
= بوْش (خالي) + قاب (ظرف) = ظرف خالي ، از ظروف آشپزي
216. بشكه
= بوْشقا = بوْش (خالي) + قا (اك) = توخالي ، تودار
217. بَغ
و فغ و بي و باي = بيگ = خدا ، معشوقه ، بزرگ ؛ بغداد = خداداد ، بغستان = بي ستان = بيستون = عبادتگاه ، فغواره = فغ (بت) + واره (مانند / فارس) = بت مانند ، بايقوش (ه.م)
218. بُغاز
= بوْغاز = بوْغ (بوغماق = خفه كردن ، بوْغاماق = گريه درون گلو گير كردن) + از (اك) = گلو ، تنگه ، باب (3) ؛ بغاز داردانل ، سابق خليج را نيز بغاز مي گفتند (19).
219. بُغض
= بوْغوز = بوْغ (بوغماق = خفه كردن ، بوْغاماق = گريه درون گلو گير كردن)+وز(اك)=گلوگرفتگي ناشي از شدت غم و ناراحتي(باخ:بغاز)
220. بُقچه
= بوُغچا = بوغ (چمدان ، قاب بزرگ لباس) + چا (اك تصغير) = چمدانك ، وسيلة يا پارچة كوچك براي نگهداري لباس
221. بكتاش
و بهتاش = بيتش و بيگتاش = بيگ (ه.م) + تاش (= داش= هم) = هم بيگ ، غلامان تحت امر يك بيگ ، بصورت بهتاش هم استفاده مي شود.
222. بَگتر
و بكتر = نوعي لباس جنگي كه از بهم وصل كردن چند تكه آهن كه رويش مخمل و زربفت كشيده شده هست ، درست مي شود ؛ بكترپوش = زره پوش (1،27) ؛ درون برهان قاطع ريشة اين كلمـه بگ (بيگ) ذكر شده هست ولي معلوم نشد چرا؟
223. بِگماز
و بكماز و بكمز = ، خوري ، پيالة ، غم و اندوه ، مـهماني (1،27) ؛ ريشـه اش معلوم نشد:
آنرا كه بـه دست خويش بگماز دهي × اقبال گذشته را باو باز دهي/ معزي نيشابوري
224. بلاغ
= بوُلاق = پوُلاق = پو (بمعناي چشمـه درون تركي سومري) + لاق (اك كثرت) = جائي كه چشمـه باشد ، چشمـه ، بصورت تركيبي با بعضي كلمات : ساوج بلاغ ، قره بلاغ ، آغ بلاغ ؛ احتمالاً پينار (= پونار = بونار) بمعناي چشمـه هم از همين ريشـه است.
225. بلاغ اوتي /گ
= بولاق اوْتو = بولاق(چشمـه)+ اوْت (گياه) + و (اك مضاف) = گياه چشمـه،از گياهان درماني و خوراكي، بصورت Water – Cress درون انگليسي از اين اصطلاح گرته برداري شده هست (1،25) .
226. بلدرچين
= بيلديرچين = بيلدير (بيلديرمك = فهماندن ، آگاهاندن ، آشكار كردن) + چين (اك) = آگاه ، دانا ، نام پرنده اي كه كاشغري (2) آنرا «بوُدوُرسين» ثبت كرده هست ؛ اكِ چين درون انتهاي نام پرندگان ديگر هم ديده مي شود: گؤيرچين (كبوتر) ، سيْغيْرچيْن (پرستو) ، باليغچين (مرغ ماهيخوار) ، لاچين
227. بُلغار
= بوُلغار = بوُلغا (بوُلغاماق = بولاماق = برهم ريختن ، آشوب و بلوا كردن) + ار (اك فاعلي) = برهم ريزنده ، آشوبگر ، قاراشميش (در گؤي تورك) ؛ از اقوام ترك باستان كه که تا اروپاي شرقي حكومت كردند و كشور بلغارستان يادگار آنـهاست (18).
228. بلغاق
= بوُلغاق = بوُلغا (بوُلغاماق = بولاماق = برهم ريختن ، آشوب كردن) + اق (اك) = درهم برهم ، آشوب ، فتنـه ، شور و غوغاي بسيار ؛ بصورت بلغاك هم آمده هست ؛ بلغاكي = واقعه طلب و فتنـه جو ، بلغاق افتادن = آشوب افتادن و فتنـه برپا شدن ، بلغاق نـهادن = فتنـه برپا كردن (1،27).
229. بلغور
= بوُلغور = بوُلغا (بوُلغاماق = بولاماق = برهم ريختن ، آشوب كردن) + ور (اك) = گندم و جو شكسته و نيم پخته كه بعد از خيس كردن هم مي زنند و مي پزند ، عموماً هرچيز درهم شكسته ، آش پخته شده از بلمـه ، حرف قلمبه و بزرگ ؛ بلغور كردن = حرفهاي بزرگ زدن ، تهيه كردن بلغور (1،25)
230. بِلگا
= بيلقا و بيلگه = بيل(بيلمك = دانستن) + گه(اك) = دانا ، دانشمند(1)
231. بَلگه
= بل (آشنا ، شناخته شده ، مشخص) + گه (اك) = نشان ، علامت ، آرم ، سند ، مدرك (1) ، بلگه مك = مستند كردن ، بمعناي پيچيده شده (برگه ، بلله ) ، هلو و زردآلوي دونيمـه شدة خشكيده (احتمالاً بؤلگه (بؤلمك = قسمت كردن) براي شيئي تقسيم شده صحيح است).
232. بُلماج
و بُلَماج = بوُلاماج = بوُلا (بوُلاماق = هم زدن) + ماج (اك) = هم زدني ، آش رقيق و بي گوشت (27) ؛ نوعي از كاچي كه آش بي گوشت و آبكي هست (باخ:تتماج) (1).
233. بلوك
= بؤلوك = بؤل (بؤلمك = تقسيم كردن ، پارتيشن بندي كردن) + وك (اك) = قسمت شده ، پارتيشن ، البته اين كلمـه از انگليسي (Block) بـه فارسي آمده است. حتي تركها نيز آنرا بولوك تلفظ مي كنند غافل از اينكه ، اين كلمـه درون اصل همان بؤلوك مي باشد.
234. بَلّه
= بلله =بل(گرد شده ، بسته) + له (اك) = پيچيدني ، ساندويچ
235. بنجاق
و بنچاق = بونچاق ، قباله و سند (8) ؛ سند رسمي درون دفاتر اسناد ، مدرك رسمي و قانوني (19)
236. بنده
= بن (من) + ده (اك) = اينجانب
237. بو
= بو و پو = دودي كه از آتشفشان تصعيد گردد ؛ پونج (بخاري هيزمي) و پوسكولتي (دود-مود!) از همين ريشـه اند.
238. بوته
= بوُتا و در اصل بوُتاق و بوُداق = شاخه ، نـهال كوچك درخت و رياحين كه تازه بنشانند ، بچه و فرزند آدمي يا حيوانات ؛ احتمالاً مصدر اصلي اين كلمـه بيتمك (= روئيدن) باشد ، آدم بي بوته = آدم ابتر و بي شاخ و برگ ، بيتگي = گياه
239. بوران
= بوُر (بورماق = پيچاندن) + ان (اك فاعلي) = بهم پيچيده ، بادغليظ
240. بوش
= بوْش = خالي ، از ابزارهاي فني توخالي كه البته اين كلمـه ابتدا بصورت ( Bush Bosh ) بـه انگليسي رفته و بصورت ابزار فني دوباره بـه زبانـهاي ديگر رفته است.
241. بـه به
=كودك قنداقي ،كودك ؛ كلمات دوتائي مانند: دادا ، ده ده ، بابا ، بي بي ، بـه به ، كاكا(قاغا) ، نـه نـه … تركي اند. اين كلمات ابتدائي ترين و راحت ترين كلماتي هست كه كودك مي توان بيان كند و اين ناشي از الهام گرفته شدن زبان تركي از طبيعت است.
242. بها
= باها = گران ، ارزش و قيمت (1)
243. بهادر
= باهادور و باهادير و باتير و باتور= قهرمان ، شجاع و دلاور(8)
244. بي بي
= عمّه ، مادر بزرگ ، خاتون (باخ: بـه به)
245. بيات
= بايات = باياد = باي (باخ :بيگ) + آد (نام) = نام بزرگ ، كنايه از خدا: باياتآدي ايله سؤزه باشلاديم × تؤره دن ، يارادان ، كؤچوره ن ، ايديم / قوتادغو بيليک
246. بيات / نان
= بايات = بايا (قبل از اين) + ت (اك) = قبلي ، چيزي كه زمان آن گذشته هست ، نان و غذاي مانده ؛ باياق = زمان خاصي از گذشته
247. بير
= يك ، واحد ؛ اللهم بير بير! = خدايا ! يكي يكي
248. بِيرام
= بايرام = عيد ، نام آقا
249. بيرق
= بايراق = درون تركي قديم باتراق (2) = بات (باتماق = فرو رفتن) + راق (اك) = فرو شده ، عَلَمي كه درون ميدان كارزار درون زمين فرو مي بردند ، پرچم ، علم ، درفش ؛ سنجاق (ه.م) نيز آمده است.
250. بيزار
= بئزار = بئز (بئزمك = بـه ستوه آمدن ، برخود لرزيدن) + ار (اك فاعلساز) = بـه ستوه آمده ، خسته ، از جان سير شده ؛ بي درون اول كلمـه بعنوان حرف نفي فارسي نيست و اصولاً «بدون زار» درون فارسي مفهومي ندارد.
251. بيستون
= بي ستان = بي (خدا) + ستان (پسوند مكان فارسي) = بغستان ، عبادتگاه ، پرستشگاه ، كوهي تاريخي با يادمان هائي از زمان هخامنشيان ؛ تعبير اين كلمـه بـه «بدون ستون» صحيح نيست چرا كه عبادتگاه ها بدون ستون نيستند!
252. بيگ
= بزرگ ، خان ، زيبا ، خدا ، شاه ؛ از ريشـه هاي اصيل تركي كه با تركيبات مختلف زير درون تاريخ آمده است: بيگ(بيگدلي)، بگ(بگتاش)، باي(بايقوش، باي سنقر) ، بي (بيات) ، بغ (بغداد) ، فغ (فغفور ، فغواره)
253. بيگدلي
= بيگ (ه.م) + ديل (زبان) + ي (اك مضاف) = زبان بيگ ، عزيز مانند بزرگان ، از اقوام ترك كه درون زمان صفويه ، درون اوج قدرت بودند.
254. بيگم
= بئيگيم = بئيگ (ه.م) + يم (ضمير ملكي ، مال من) = بيگ من ، پسوند نام خانمـهاي صاحب مقام ، ملكه ، بصورتBegam درون انگليسي ، ترك ها براي احترام و محبت همراه اسم ، ضمير ملكي نيز مي آوردند ، مانند: خانيم ، بيگيم ، غلام ، گولوم ، بالام ، آييْم و…
255. بيل
= بئل = كمر ، وسايل و ابزار ، گاهي ارتباطي با بدن دارند مانند پارو درون فارسي كه ريشة آن پا هست چرا كه با پا درون ارتباط هست و درون تركي بيل با حركت كمر درون ارتباط هست و براي آن نام بئل (= كمر) داده اند.
256. بيلقان/ت
= بيل (بيلمك = دانستن) + قان (اك فاعلساز) = بسيار داننده ، دانشمند ؛ ابوالمكارم مجير الدين بيلقاني متوفّي586 ه.ق ازمردم بيلقان شروان و ازشاگردان خاقاني و ازشعراي دربار اتابكان آذربايجان كه قبرش درمقبره الشعراي تبريز هست (1).
257. بيوك
= بؤيوك = بؤيو (بؤيومك = بزرگ شدن) + ك (اك) = بزرگ ، نام آقا ؛ اين كلمـه محرف بزرگ (ه.م) است.
258. پاپاخ
= پاپاق = قسمي كلاه بزرگ پشمي (1،19) ؛ اين كلمـه تحريف شده هست چراكه مصدر پاپاماق درون تركي نداريم. شايد درون اصل قاپاق (باخ: قاپو) بوده باشد.
259. پاتق
= پا (فارس) + توق (و توغ وطوق = بايراق ، پرچم عزا ، دسته اي پر مرغ يا دم اسب بر روي كلاه افسران ترك) = محل نصب پرچم ، محل گرد آمدن (1،2)
260. پاره
= پار (احتمالاً: خُرد ، تكه)+ ا (اك) = تكه شده ، پول خرد ؛ پارچا = پار + چا ، پارچالاماق = تكه و پارچه كردن ، پارداق = تكه و پاره ، پارداقلاماق = تكه و پاره كردن كه اصولاً درون مورد حيوانات وحشي بكار مي رود ، پاراق = بي ارزش و بي اصل و نصب و يا خيلي كم ارزش و نيز سگ پست ؛ ايت اوغلو پاراق = كنايه از آدم بي اصل و نصب. قطعاً نميدانم پار درون تركي معناي فوق را دارد يا نـه؟ ولي تركيبات آنرا درون تركي داريم كه درون فارسي استفاده نمي شوند.
261. پاشا
= پاشا = احتمالاً: باشا = باش (سر) + ا (اك) = رئيس ، خان خانان ، افسر ، از ريشـه هاي تركي باستان و لقبي براي افسران و فرماندهان (17،25). گاهي آنرا مخفف پادشاه مي دانند درون حاليكه هم قدمت اين كلمـه پيشتر از پادشاه هست و هم معني آن غير از پادشاه ؛ بصورت Pasha , Pacha درون انگليسي استفاده مي شود.
262. پالان
= پال (پوست ، پوسته) + ان (اك) = پوستين ، پوشش ؛ پالتار (لباس) و پالاز (باخ: پلاس) و پالتو كه همگي بـه نوعي پوشيدني هست از همين ريشـه اند.
263. پالتو
پالتوْو = پال (پوسته) + توْو (اك) = پوستين ، آرخاليق ، لباسي دراز كه روي بقية لباسها مي پوشند(باخ: پالان) (18) ؛ كاشغري آنرا بصورت پارتوْ ثبت كرده هست (2)
264. پاياپاي
پايا پاي = پاي (سهم ، هديه) + ا (به) + پاي (”) = سهم درون برابر سهم ، کالا درون برابر کالا. مثل ترکي: پاي گئدر ، پاي گلر (کالائي کـه برود ، کالائي ديگر بجاي خود مي آورد).
265. پِتِه
= پيتي و بيتي = بيت (بيتمك = نوشتن) + ي (اك) = نوشته ، كاغذ ،گذرنامـه ، مدرك ؛ پيتيك =كاغذ پاره و مدرك بي ارزش ، پتة كسي را بـه آب انداختن = رازش را فاش كردن (18،2)
266. پُچُك
و پچق = پيچاق = بيچه ك = بيچ (بيچمك = درو كردن ، بريدن) + اك (اك) = وسلة بريدن ، چاقو ، كارد (1) ؛ الآن تركها آنرا پيْچاق تلفظ مي كنند ولي صحيح همان هست كه درون اشعار فارسي آمده است.
267. پخش
= بخيش = بغيش و باغيش (= عفو ، احسان) = احسان ، چيزي را بين مردم احسان كردن ، از ريشـه هاي تركي باستان (باخ: بخش) (2)
268. پرت
= پرت از مصدر پرتمك و پرتيمك (= درون رفتن ، درون رفتن استخوان بدن بدون خونريزي) ، از اين كلمـه پرتاب هم ساخته مي شود.
269. پرچم
= برجم و بجكم = موي نوعيكوهي وحشي درون بالاي علَم را مي گفتند كه بعدها بـه خود علم هم شامل شد ، معادل فارسي آن «درفش»مي باشد (12):ي نشان دهند درين قلزم نگون * ليكن نـه پرچم هست مر او را ، نـه عنبر هست / اثير اخسيكتي (27)
270. پرداخت
= پارداق و پارداخ = پار (شفاف ، روشن ؛ پارلاق = شفاف ، پاريلداماق = روشنائي دادن) + داخ و داق (اك) = صيقل و جلا ، جلا سطح فلزات بعد از ماشينكاري يا ريخته گري … ؛ تبديل پارداخ بـه پارداخت درون فارسي مانند تبديل كرِخ بـه كرخت است.
271. پُرز
= پوروز = پور (باخ: پور) + وز (اك) = زائده ، پرز ، غشاء ميوه
272. پَلاس
= پالاز = پال (پوست ، پوسته) + از(اك) = پوسته ، پوستين ، نوعي زيرانداز نازك (باخ: پالان):
مرا قلّاده بـه گردن بود ، پلاس بـه پشت × چه انتظار ازين بيش زآسمان دارم / پروين
273. پلو
= پيلوْو = برنج پخته ؛ pilaw (25) ؛ نميدانم چرا تركي است؟ و مرجع مذكور تنـها مرجعي هست كه آنرا تركي دانسته است.
274. پنبه
= پانبي = پانبيق بـه همين معني درون تركي باستان (2)
275. پور
= پور= بور= پسر ، جوانة درخت ، پورلنمك = جوانـه زدن نوك شاخه ها ، تركيبي درون انتهاي فاميلها
276. پولاد
= پوْلاد = بي باك ، از نامـهاي قديمي ، فولاد ، كسي كه سردي و گرمي را چشيده (5) و مجازاً آهني كه درون دماهاي خيلي بالا ذوب شده و در آب سرد ريخته مي شود که تا فولاد خشك بدست آيد. اگر بـه تدريج دماي ذوب كاهش يابد بـه فولاد نرم ميرسيم .
277. پِهِن
= پئهين = فضولات چهارپايان (1)
278. پيسي
از ريشة تركي پيس(= بد، نامناسب ، نامرغوب) ، نوعي مريضي(18)
279. پينار
= پيْنار = بيْنار و بوُنار = چشمـه ، نام ؛ احتمالاً ريشة اصلي پينار نيز مانند بولاغ عبارتست از بو (= چشمـه).
280. تا
= تاي = لنگه ، ينگه ، تك ، نظير ، كيسه وگوني ، طرف و سو ، ساحل ، درون متون تركي باستان بمعني ينگه وجفت آمده ، مانند «آي تاي» بمعني لنگة ماه كنايه از خدا ؛ تايا = كيسه يا واحد كيسه
281. تابور
و طابور= تابيْر و تاوور= كتيبه ، فوج ، صف(1).
282. تاب
= تاو و توْو = سرعت ، شتاب ، تاب ، مسطح ، ناي و نفس ، احتمالاً مصدر دويدن (فعل امرِ دو) درون فارسي از همين ريشـه هست ؛ توْو گئدمك = سريع و باشتاب و به دو رفتن ، توْولاماق = تاباندن و چرخاندن و سر كار گذاشتن ، توْودان دوشمك = از نفس افتادن و كم ناي شدن ، توْولانماق = دور زدن و علاف گشتن
283. تابه
و تاوه = تاوا = تاو (پهن و بزرگ) + ا (اك) = هرچيز پهن و باز ، ظرف باز و پهن آشپزي ؛ تاوا داشي = سنگ پهن و بزرگ ، تاوار = بزرگ و درشت و مال و جنس (3)
284. تات
عنوان مردمان غيرترك تحت حكومت ترك ، عموماً فارس زبان
285. تاجيك
= تاتجيك = تات (ه.م) + جيك (اك) = تاتي ، مردمان غيرترك تحت حكومت پادشاهان ترك ، عموماً فارسها ؛ تركيب تاجيك مانند يئنجيك هست ، تازيك و تاژيك و تاجك هم درون تاريخ آمده است.
286. تاراج
= تارا (تاراماق = شانـه كردن ، زدودن چرك ، بهم ريختن جهت منظم كردن ، پاك كردن ، برچيدن) + ج (اك) = پاك كردن وبرچيدن ، بهم ريختن ؛ تاراق = وسيلة بهم ريزنده ، شانـه ، همريشـه با تراش و تاراندن
287. تاراندن
مصدر جعلي و وام گرفته از مصدر تركي تاراماق (= بهم ريختن جهت منظم كردن ، پاك كردن ، برچيدن ، شانـه كردن)
288. تارْوِردي
= تاريْ وئردي = تاريْ (خدا) + وئردي (داد) = خداداد ؛ ريشة «تاري»از 5000 سال پيش بصورتهاي مختلف تانري ، تانقري ، تنقري ، دينگري و تونگري درون تركي آمده است.
289. تازي.1
در اصل تازيك (باخ: تاجيك) ؛ البته اين كلمـه عنواني بود كه تركها بـه غيرترك لقب داده بودند ولي همين اسم بعدها از طرف فارسها بـه غيرفارسها (مخصوصاً عربها) لقب داده شد.
290. تازي.2
= تازيْ = تاز (باخ:تاس) + يْ (اك) = سگ بي مو ، سگ شكاري كه نسبت بـه بقيه سگها كم مو و لاغر اندام است. ممكن هست اين كلمـه از فعل امر تاختن درون فارسي نيز آمده باشد ولي درون فارسي چنين تركيبي را از اسم مي توان ساخت نـه فعل.
291. تاس
= تاز = موي سرريخته ،كَل ، از ريشـه هاي قديمي ترك ؛ تازقوي = بي شاخ (2)
292. تالار
= تالوار = ايوان ، كلبة دهقاني ؛ تالواردا توْي ساليبلار = درون ايوان عروسي گرفته اند. طالار (معر) ، كلبة چوبي (1) ؛ از همين معني اخير مي توان فهميد كه اين كلمـه سابقاً درون مفهوم ديگري استفاده مي شد.
293. تالان كردن
از مصدر تالاماق (= غارت كردن ، چپاول كردن) = غارت ، چپاول ؛ تالانچي = غارتگر
294. تام
و توم = كامل ، درون تركي باستان نام آقا ؛ تاماي = ماه كامل ، از الهه ها (2،17) ، احتمالاً اين ريشـه بـه عربي رفته و تمام ، تامّ ، اتمام و… از آن مشتق گرفته شده است.
295. تانري
= خدا ، اين ريشـه از 5000 سال پيش بصورتهاي مختلف تانري ، تانقيري ، تونقوري ، تونگري و تاري درون تركي استفاده شده است:
هر يك عجمي ولي لغزگوي × يلواج شناس تنگري جوي / خاقاني
296. تاوان
= تاو (بزرگ ، مال و جنس(3)) + ان (اك) = معادل با مال و جنس ، خسارت ، جريمـه
297. تُبره
= توْربا = كيسة بزرگ :
زر نابش فتد بـه كف بي شك × بخرد توبره براي ايشك / دهخدا
298. تُپاله
= توْپالا = توْپپالا = توْپمالا (توْپمالاماق = گرد كردن ، گرد آوري كردن ، جمع كردن) = گرد شده ، پشكل (3)
299. تپانچه
= توْپانچا = توْپان (= تپن = ضربه زننده) + چا (اك) = ضربه زنندة كوچك ، قديم بـه معني سيلي و ضربه با كف دست بود ولي الآن بـه سلاح كمري گويند (12).
300. تپاندن
حالت متعدي از مصدر جعلي تپيدن(تپمك = داخل شدن با فشار). مانند: از سرما زير پتو تپيدم. تپيدن درون معناي ضربان قلب مصدر اصيل فارسي هست و نبايد با اين مصدر جعلي اشتباه گرفته شود.
301. تُپُق
= توْپوُق = مچ پا ، قوزك پا ، لكنت زبان ، چاق ؛ تپق زدن = حرف بي اراده زدن ؛ احتمالاً اين كلمـه ثقيل شدة تپيك (لگد ، رو پا) باشد.
302. تپمـه
= تپمـه = تپ (تپمك = چيزي را بزور داخل كردن) + مـه (اك) = چپاندني ، اصطلاح نظامي
303. تپّه
= تپه = سر ، فرق ، قلّه ، هيكل ؛ «تپه گؤز» درون كتاب دده قورقود بمعني كسيكه درون پيشاني يك چشم دارد آمده است. برهان قاطع (27) هم آنرا تركي مي داند. نمي دانم با مصدر تپمك (= تپاندن) چه رابطه اي دارد.
304. تُتُق
= توُتوُق = توُت (توتماق =گرفتن ، پوشاندن) + اُوق (اك) = ابر سياه (هواي تتقي) ، پردة پياز (تتق پياز) ، چادر (تتقش راپوشيد) ، آسمان (تتق سپهرگون ، تتق نيلي) :
شب ، تُتُق شاهد غيبي بُود × روز كجا باشد همتاي شب؟ / مولوي
سّرخداكه درتتق غيب منزويست×مستانـه نقاب زرخساربركشيم/حافظ
305. تتماج
= توُتماج = توُت (توتماق = گرفتن) + ما (اك) + اج (اك) =گرفته ، آشي با آرد ، آش برگ (1،27،19) ؛ اكِ ماج براي آش درون جاهاي ديگر هم ديده مي شود: اُماج (ه.م) و بلماج (ه.م). بعيد نيست كه آج همان آش باشد. يعني: آشِ توتما ، آش بولاما ، آش اوْوما: چونكه تتماجش دهد،او كم خورد×خشم گيرد،مـهرها را بردرد/مولوي
306. تخم
= توْخوم = توْغوم و دوْغوم = دوْغ (دوْغماق = زائيدن ، تكثير كردن ، زياد شدن) + وم (اك) = فزوني ، تكثيري ، زادني ، بذر ، فرزند ، خلف ، درون اصل نقش تخم نيز همان تكاثر و ازدياد كردن است.
307. تُخماق
= اسم و مصدر توْخماق (= زدن ، كوبيدن) = افزارچوبي براي كوبيدن گوشت يا لباس ؛ اين كلمـه احتمالاً ثقيل شدة دؤيمك (= دؤگمك = تؤگمك = توْخماق) است.
308. تر
= عرق ، خيس ، نم و رطوبت ؛ ترلمك = عرق كردن و خيس شدن
309. ترخون /گ
= ترخون و ترخان = از گياهان ؛ بصورت Tarragon درون انگليسي
310. تراش
= تاراش = تارا (تاراماق = شانـه كردن ، زدودن ، پاك كردن) + اش (اك) = وسيلة تميز كردن و زدودن ؛ از ديگر ريشـه هاي اين كلمـه درون فارسي داريم : تراشيدن ، تاراج ، تاراندن ، تراشـه ، تريشـه
311. تَرْك
= تر (ترمك = جمع كردن ، بار كردن) + ك (اك) = جاي بار ، ترك اسب و دوچرخه و موتور كه سواره ملزومات خود را آنجا قرار مي دهد ، پشت زين
312. تُرك
= تورك = توروك ، كه بنا بنظرخانم عادله آيدين خفيف شدة توُروُق (= دوروق) بـه معني «قوم ساكن ويكجانشين» هست البته درغزل فارسي لغت تُرك كنايه از زيبارو است:
اگر آن ترك زنجاني بدست آرد دل مارا
به خال هندويش بخشم مغان و آستارا را !
313. تُركان
و تَركان = تاركان = عنوان بانوي دربار ، لقبي ارجمند براي خانمـها ، اين كلمـه درون تركي قديم بهمين صورت آمده هست ولي آنرا بـه اشتباه تُركان مي گويند.
314. تُركمن
= توركمان = تورك (ترك) + مان (شبيه ، قوي ، اك مبالغه) = شبه ترك ، خيلي ترك ، عنوان مردماني كه ازنظر زباني ترك بودند ولي ظاهرشان با تركهاي اوغوزي فرق داشت.
315. تسمـه
= تاسما = تاس (قاب فلزي پهن ، شئي دايروي) + ما (اك) = جسم حلقوي ، چرم خام (1) ، موي شانـه كرده ؛ طسمـه (معر) (27)
316. تشك
= دؤشـه ك = دؤشـه (دؤشـه مك =گستردن ، پهن كردن) + ك (اك) = پهن كردني ،گستردني
317. تُغار
= تاغار= داغار= ظرف سفالي يا گِلي براي ماست وخمير ، واحد وزني تقريباً برابر با 10 كيلوگرم (1)
318. تفنگ
= توفه ك = توف (صداي فوت كردن با دهان ، باد دهان) + اك (اك) = فوت كردني ، وسيله اي كه با آن فوت كنند ، قديم درون بين تركها چنين رسم بوده كه داخل چوبي را خالي مي كردند و شئي ريزي درون داخل آن قرار مي دادند و با فوت كردن درون داخل چوب ، پرندگان را مي زدند (مانند همانكه شاهدانـه را درون داخل بدنة خودكار گذاشته و بزنند). اين وسيلة ساده درون ديوان لغات الترك با توفه ك و دووه ك نامگذاري شده هست (2)
319. تك
= تنـها ، ساده ، يك ، حرف فاصله ، مانند ، انتها (25) ؛ تكم = تنـهايم ، زنجانا تك = که تا زنجان ، آيتك = مانند ماه ، قويو تكي = ته چاه
320. تكاب / ج
= نام جعلي تيكان تپه (تپة خاردار) از شـهرستانـهاي آذربايجانغربي
321. تكش/ت
= تكيش = تك (ه.م) + يش (اك) = بي همتا ، ابوالمظفر علاءالدين بن ايل ارسلان از سلسلةخوارزم شاهي (5) ؛ شايد ريشـه اش تك (ه.م) باشد:
تكش با غلامان يكي رازگفت×كه اينرا نبايد بـه كس بازگفت/سعدي
322. تكلتو
= تك آلتيْ = ترك آلتيْ = ترك (ه.م ، زين) + آلت (زير) + يْ(اك مضاف) = زير زين ، نمدي كه زير زين بر پشت اسب مي اندازند ، نمد زين ، آدرم (1،25)
323. تكمـه
= تيكمـه = تيك (تيكمك = دوختن) + مـه (اك) = دوخته ، دگمـه
324. تكّه
= تيكه = تيك (تيكمك = دوختن ، بستن) + ه (اك) = دوختني ، درون اصل مقداري پارچه براي وصله كردن كه بعدها تعميم پيدا مي كند بـه هر چيز كم مقدار ، لقمـه ، قطعه ، درون تركي باستان تيكوْ آمده هست (2).
325. تَكه
= ته كه = بُز نر (1) ؛ تكه ساققالي = ريش بزي
326. تگين
و تكين= شاهزاده ، خوش تركيب ، پهلوان،پسوندي درون نامـهاي تركي ، عنوان پادشاهان غزنوي(367 که تا 582 ه.ق) مانند: سوبك تگين (سبكتكين) مؤسس سلسلة غزنويان ، آلپ تگين: پند از هركس كه گويد گوش دار × گر مثل طوغانش گويد يا تگين/ ناصرخسرو
327. تِل
= تئل = زلف سر ، كاكل ، موي جلوي سر (25)
328. تلاش
= تالاش = تالا (تالاماق = جنب و جوش كردن ، دنبال چيزي گشتن) + اش (اك) = جنب و جوش ، پي چيزي رفتن ؛ مصدر «متلاشي» (= تلاش كننده) درون عربي نيز از همين ريشـه است.
329. تليشـه
= تيليشـه = تيلي (تيليمك = خُردكردن ، بريدن) + شـه (اك) = خرده ريزه ، خردة چوب وكاغذ (1)
330. تمشك
= تؤمشوك = درختچه اي و نوعي خوردني پرنده (2)
331. تُمغا
= تومغا و دامغا = دام (دامماق = چكيدن) + غا (اك) = چكيده ، مـهرهاي شاهانة قديمي كه بوسيلة چكاندن يا پرس جوهر يا داغ كردن بدست مي آمد ، داغ ، مُهر ، نشانـه ، تهمت ؛ آل تمغا = مـهرسرخ ، مـهرشاهانـه با جوهرسرخ درون بالاي طومارها ، قره تمغا = قارا تومغا = مـهر شاهي با جوهر سياه: خون بدخواهان او آل هست و برحكم ازل* آنچنان حكم آل تمغا برنتابد بيش از اين/ سلمان ساوجي
چهار امير را معين فرمودو هريك را قراتمغائي عليحده…/ تاريخ غازان
332. تن
= وجود و بدن ؛ كلمة اصيل تركي (18،2)
333. تُنبان
= تومان = توما (توماماق = پوشاندن) + ان (اك فاعلساز) = پوشاننده ، پوشانندة تن و عورت ، شلوار زير
334. تنبك
= تومروك درون تركي باستان ، از سازهاي ضربي (18،2)
335. تُنُك
= تونوك = تون (كم ناي ، ضعيف) +وك (اك) = ظريف ، نازك ، شكننده ؛ تنكه = شلوار ضعيف و كوچك
336. تُنُكه
= تونوكه = تون (ضعيف ، كم ناي) + وك (اك) + ه (اك) = كوچك ، شلوارك ، ، باخ: تنك
337. تُنگ
= تونگ (مأخوذ از تونج = آلياژ مس و روي) = كوزة دهن تنگ ، ظرف ظريف گردن براي شربت خوري
338. تنور
و تنّور (معر) = تندير درون تركي = تمدير (تمديرمك و تامديرماق = سوزاندن) ؛ تامو (= جهنم) از همين ريشـه هست ، وظيفة اصلي تنور نيز حرارت هست نـه نور و در اصل چندان هم نور نمي دهد لذا ريشة اين كلمـه «نور» نيست(18).
339. توپ
توْپ = نوعي سلاح جنگي ، بستة پارچه ، وسيلة بازي (1) ؛ اين كلمة اصيل تركي درون تركيبات زيادي آمده است. مانند: توپمالا (باخ: تپاله) ، توپوز ، تپانچه ، توپارلاماق (باخ: توپيدن)
340. توپوز
= توْپوز = توْپ (گرد) + وز (اك) = گردگون ، آلت آهني كه سرش مانند چماق گرد هست ، گرز ، دُبّوس (معر)
341. توپيدن
مصدرجعلي فارسي كه از توپ تركي تشكيل شده هست ؛ توْپارلاماق = بـه توپ بستن ، مانند توپ سر كسي داد زدن
342. توتك
= توتوك = توت (توتمك = دود كردن ، سوختن) + وك (اك) = سوخته ، فراق (3)
343. توتون
= توتون = توت (توتمك = دود كردن) + اون (اك) = دود ، نوع تنباكو ؛ همچنين توتسوله مك (= توستوله مك) و توتسو (توستو) و دود (توت) همريشـه با توتون هستند.
344. توختن
از مصدر تركي توخوماق(= بافتن)،احتمالاً دوختن هم از همين ريشـه هست ؛كينـه توزي = كينـه توختن =كينـه بافتن ؛ درون فارسي بافتن مصدر معادل آن مي باشد. البته معناي توختن درون فارسي تعميم يافته است.
345. تور
= توْر = شبكه ، دام ، از ريشـه هاي قديمي تركي (2)
346. توران
= توُر(تورماق يا دورماق = ماندن ، حركت نكردن) + ان (اك فاعلساز) = مانده ، ثابت ، ترك ها چون قوم يكجانشين و شـهر نشين بودند سرزمينـهايشان توران خوانده مي شد ؛ همريشـه با تُرك
347. تورج
= توُراج = توُر (تورماق يا دورماق = يكجاماندن) + اج (اك) = محكم واستوار ، پرندة وحشي شبيه كبك ، درّاج (معر) ؛ نام بزرگترين پسر فريدون كه توران منسوب بـه اوست (1،2،19،27):
الا که تا بانگ دراج هست و قمري × الا که تا نام سيمرغ هست و طغرل/ منوچهري دامغاني (27)
348. توسن
= توْوسان= توْوسا(توْوساماق = چست و چابك رفتن)+ ان (اك فاعلي) = چست و چابك رونده ، سركش ؛ توْوسون = وحشي و رام نشده
349. توك
= توك = مو ، دسته مو يا پشم ، موي پيشاني ، كاكل اسب (1)
350. تولك
= تولك = توله (توله مك = صاف كردن ، زدودن پَر زائد ، از بين بردن پر و رويش پر تازه) + ك (اك) = پر ريزي و درآوردن پرهاي جديد ، پرريزي ابتدائي جوجة پرنده
351. تومان
= تومن = ده هزار ، واحد پولي معادل ده هزارلير ؛ تومن مين = ده هزار هزار = يك ميليون ، بيشمار: ئوكوش ئودو ايله،تومن مين ثنا × اوغان بير باياتا اونا يوخ فنا / عتبه الحقايق
352. توي
=توْي = عروسي وجشن ، درون تركي باستان بمعني مجلس ، بصورت طو و طوي بـه عربي رفته هست (1،25،18)
353. ته
= تگ و تك و ته = انتها ، حرف ربط که تا ، منتها اليه چيزي ، درون ادبيات فارسي تك نيز استفاده شده؛قويو تكي= ته چاه، زنجانا تك = که تا زنجان:
در تگ جوهست سرگين اي فتي×گرچه جو صافي نمايد مرترا/ مولوي
354. تيپا
= تيپا و تيپاق (معادل تپيك درون تركي جغتائي) = با زور زدن ، لگد
355. تير
از مصدر تيره مك (= ديره مك = پايه كردن ، لَم دادن) ، باخ: ديرك
356. تيز
= تئز = سريع ، تند ؛ البته شايد تيز براي لبة چاقو تركي نباشد ولي درون اصطلاحهائي مانند تيز رفتن (تند و سريع رفتن) تركي است.
357. تيشـه
= دئشـه = دئش (ديشمك = تراشيدن سنگ با تيشـه ، تيز كردن دندانة داس) + ه (اك) = وسيلة تراش سنگ
358. تيليت
= تير يا تيل (تيلمك و تيرمك = بريدن طولي ، بريدن) + يت (اك) = برش طولي خورده ، برش شده ، تكه نانـهاي بريده شده و خيس شده درون آب گوشت ؛ تيريد نيز از مصدر محرف تيرمك بدست آمده همچنين با تلفظ ثقيل از مصدر تيْلماق كلمة تيْلتا (تيْل + تا) بدست مي آيد كه تركها غالباً تلفظ اخير را مورد استفاده قرار مي دهند.
359. تيماج
= توُماج و توُماش = توما (توماماق = پوشاندن) + اج (اك) = پوشش ، چرم دباغي شده ، پوست تميز شدة بز (1) ؛ اگر از اين مصدر باشد وجه تسميه اش را نمي دانم.
360. تيمار
= توُمار= درك يك شخص ، خدمت بـه درمانده بامحبت نـه ترس (7) ، نام خانم ؛ تومار خانم كه كوروش استيلاگر را درون جنگي پيروزمندانة تعي درون حوالي جيحون از پاي درآورد(20).
361. تيمور
و تَمور = توْموُر = دمير = آهن (2) ، مردآهنين ، لقب امير تيمور گوركاني يا تيمور لنگ ؛ دمير براي آهن و تيمور براي مرد آهنين مانند پولاد و پولادين درفارسي و استيل و استالين درون انگليسي است:
سلطان تَمر آنكه چرخ را دلخون كرد
وز خون عدو روي زمين گلگون كرد/ فرهاد ميرزا (27)
362. جاجيم
= جئجيم =كئجيم =كئزيم =كئز (كئزمك = صورت قديمي گئيمك = پوشيدن) + يم (اك) = پوشش ، تغيير كاف بـه جيم را درون صحبتهاي روزانـه هم مي توان ديد:كئچل - چئچل ، كوچه - چوچه
363. جار
= قشقرق؛جار وجنجال= داد وبيداد ، جارچي = خبردهنده ، خبرچي
364. جُربُزه
= جوربوز = گوربوز = تنومند و قوي ، با شـهامت ؛ فلاني جربزة (شـهامت ، قدرت) اين كار را دارد.
365. جر دادن
مصدر جعلي از مصدر تركي جيرماق (= پاره كردن)
366. جرگه
= جؤرگه = چؤرگه = چؤر (= صف ، رديف) + گه (اك) = بـه صف ، بـه رديف (باخ: چريك) (2)
367. جغَتاي
= جوغاتاي = جوغ (بچه، باريك و كوچك) + ا (به) + تاي (مانند) = كودك وش ، نام اصلي سيمينـه رود (5)
368. جقّه
و جغه و جيقه = جيققا و جيغا = جيق (چيْغماق و چيخماق = سر برآوردن) + قا (اك) = سر برآوردني ، تاج ، هر چيز تاج مانند يا پر كه بـه كلاه نصب كنند (1).
369. جُلّ
= چوْل و جوْل = پالان ، پوشاك ، پوشاك چهارپايان ؛ جوْلون سودان چيخارتدي = (كنايه از بزور حاجت و نياز خود را برآوردن)
370. جلگه
= جؤلگه = چؤلگه = چؤل (باخ: چول) + گه (اك) = جاي فراخ و هموار و صاف
371. جلو
= جيلاو وجيلوْ = پيش ، افسار اسب كه درون جلوي صورتش مي بندند (1) كه بعداً اين كلمـه تعميم پيدا مي كند بـه هر چيز كه پيش باشد.
372. جوال
= جوُوال و چوُوال = چوُخال و چوُخا = زير انداز يا پارچة پشمي ، بالاپوش نمدين چوپانـها؛چوُخار=زره آهنين جنگي روي اسب يا سرباز
373. جوجه
= جوجه = جو (صدا) + جه (اك) = جوجو كنندة كوچك
374. جور
= جور = گونـه ، مناسب ؛ بوجور = اينگونـه ، جورله مك = جور كردن ، جورلش مك = جور شدن
375. جوشيدن
جوشماق درون تركي و جوشيدن درون فارسي از مصدرهاي مشترك هست كه درون هر دو زبان بـه وفور مورد استفاده قرار مي گيرد. شايد هم فارسي باشد چون درون تركي مصدر قايناماق هم درون اين معني داريم ؛ جوش = بجوش ، جوشدي = جوشيد
376. جوق
= چوُغ و چوْخ و جوُخا و چوْخا و جوُغ = زياد ، گروه ، جمعيت بسيار زياد ؛ درون تركي معاصر چوخ استفاده مي شود و نيز جوْوقا قورماق = تجمع كردن ؛ باخ: سرجوخه: پاي او مي سوخت از تعجيل و راه × بسته از جوق زنان همچوماه/ مولوي
عجب اين غلغله ازجوق ملك مي آيد×عجب اين قهقهه ازحورجنان مي آيد/مولوي
377. جوله
و جولا=جوْلا= بافنده. همريشـه با جلفا: ديبه ها بي كارگاه و دوك و جولا بافتن * گنج ها بي پاسبان و بي نگهـبان داشتن / پروين اعتصامي
378. جيران
= جئيران = مارال ،آهو (1)
379. جيك
= حالتي كه درون بازي ، قاب (آشيق ، اُشتق) درون گودي بخوابد و پشت آن رو شود (برعكس بؤك) ، حالتي كه لاك پشت برگردد ؛ بيك = بؤك ، جيكين - بؤكونون بيليرم = جيك و بيك او را مي دانم
380. چابك
= چابوُك و چئويك=زرنگ و كاردان،«شابوك»صورت قديکي آن(2)
381. چاپار
= چاپ (چاپماق = تاخت كردن) + ار (اك فاعلساز) = اسب تازنده ، پستچي ، سيستم رساندن نامـه درون سابق
382. چاپيدن
مصدرجعلي فارسي وام گرفته از مصدر تركي «چاپماق» (= تاخت وتازكردن)
383. چاتاغ
وجاتاغ = چاتاق = چات (چاتماق = باركردن) + اق (اك) = بار ، چيزي كه بار را تحمل كند ، تختة دار بر سر ستون خيمـه:
اي خيمة تو بـه ز بهشت برين بقدر × جاتاغ خيمة تو سزد از سپر بدر/ سوزني (19)
384. چاتلانقوش/گ
و چاتلاقوچ = ميوة درخت پستة وحشي كه از آن ترشي درست مي كنند (1) ؛ بوته اي با ساقه و شاخة يكسان كه درون كنار مزارع گندم مي رويد و روستائيان از آن بعنوان جارو استفاده مي كنند.
385. چاتمـه زدن
= چاتما = چات (چاتماق = بار كردن ، روي هم سوار كردن ، روي هم گذاشتن ، بهم رسيدن) + ما (اك) = روي هم سوار كرده ، روي هم گذاشته ، درون اردوها اسلحه ها را سه تائي بصورت هرم چيدن که تا از سو استفادة انفرادي آن جلوگيري شود.
386. چاخان
= چاخ (چاخماق =؟) + ان (اك فاعلساز) = شارلاتان ، فريبنده ، لاف زن
387. چادر
= چاتيْر و جاتيْر و جاجيْر ودر غزي جاشيْر = خرگاه ، خيمـه ، چادر (2) ، همريشـه با چتر (ه.م)
388. چارق
= چاريْق = كفش ساق بلند كه بندها درون ساق بسته شود ؛ احتمالاً درون اصل ساريْق (ساريْماق = پيچاندن ، بستن) باشد :
تو كجائي که تا شوم من چاكرت×چارقت دوزم شانـه سرت/مولوي
389. چاق.1
= چاغ = سلامتي ؛ حالت چاغه؟ = حالت خوب است؟ ، دماغ چاق = خوب مزاج (1)
390. چاق.2
= چاغ = زمان ؛ چاغ آدم درون بهشت لايزال … (1)
391. چاق.3
= چاغ = درشت هيكل (1،25)
392. و
= چاغالي = چاغا آلي = چاغا (بچه و نورس درون تركمن ها) + آلي (آلو) = آلوي نورس و شايد نرسيده و ترش ؛ بعيد مي نمايد كه تركيب اين كلمـه بصورت چاغ + آلي (آلوي چاق ؟) باشد.
393. چاقو
= چاققي و چاغيْ = چاغ(چاقماق = بريدن) + قي يا يْ (اك) = بُرنده ، وسيله بريدن،چاققي چي= چاقوكش،همريشـه با چاك چاك و چكاچاك
394. چاك چاك
= چاق چاق = بريده بريده ، چاك دامن = شكاف و بريدگي درون طرح دامن (باخ: چاقو)
395. چاكر
= چاكير= نوكر ، «شاكر»صورت عربي اين ريشـه هست (1)
396. چال
= اسبي كه داراي موهاي سرخ و سفيد هست ، بچة شتر ، ريش سيا ه و سفيد (1،27)
397. چالاك
= چالاق = چال (چالماق = تلاش كردن ، جدال كردن) + اق (اك) = تلاشگر ، رزمجو
398. چالانچي
= چال (چالماق = نواختن ، زدن) + ان (اك فاعلي) + چيْ (اك شغل) = نوازنده ، خواننده ، سازندة ساز ، ساز زن (1)
399. چالش
= چاليْش = چال (چالماق = زدوخوردكردن) + يْش (اك مفاعله) = زد وخورد ، دعوا با هم ، جنگ :
ور نبودي نفس و شيطان و هوا × ور نبودي زخم و چاليش و وغا / مولوي
400. چاوش
= چوْووش = چوْو (چووماق = خبر ، شايعه كردن ، خبري را با آب وتاب و سر و صداگفتن) + وش (اك) = پيام ، خبر ، خبر با داد و فرياد ، شخصي كه آواز بخواند و جلوي كاروان برود :
حيدربابا! قاراچيمن جاداسي × چوووش لارين گلرسسي صداسي/ شـهريار
401. چاويدن
مصدر جعلي فارسي و وام گرفته از مصدر تركي چوْوماق (= فرياد كردن ، شايعه پراكني كردن ، خبر دادن) ؛ چاو چاو = شور و غوغا:
مرغ ديدي كه بچه زو ببرند×چاوچاوان درت چونان است/سمرقندي
402. چاي/ج
= رودخانـه ، پسوندي درون انتهاي اسامي جغرافي: آجي چاي ، قوروچاي ؛ درون لهجه هاي ديگر تركي ساي و سئي هم گفته مي شود مانند رودخانة يئني سئي(رود جديد) درون چين(باخ: سيل)
403. چپار
= چاپار= ؟ ، عموماٌ هرچيز دورنگ ، ابرش (1،19). ريشـه اش اگر همان چاپماق (= چاپيدن) باشد ارتباطش معلوم نيست.
404. چپاندن
= تپاندن = مصدر جعلي فارسي و وام گرفته از مصدر تركي تپمك (= بزور فرو كردن). درون تركي هم اين فعل بصورت چپمك محرّف شده و همان طور كه تپيك از تپمك گرفته شده هست ، چپيك (كف زدن) نيز از چپمك اشتقاق يافته است.
405. چپاول
= چاپوْوول = چاپوْ (ه.م) + وول (اك) = تاخت و تاز، يغما
406. چپِش
= چپيش = بچة بز شش ماهه (1)
407. چپق
= چوُبوُق =شاخة نازك و باريك ، تركه ، چوبدستي كوچكي كه گندمكاران براي راندنـها بـه بدنشان مي زنند (27) ، وسيلة كشيدن توتون و تنباكو (1) ؛ احتمالاً درون اصل چؤپوك (چؤپ + وك = چوبي) بوده و بعداً ثقيل شده است. بصورت chibouk درون فرانسه استفاده مي شود (27).
408. چپل
و چفل = چوه ل = احتمالاً چپ ال = چپ (فارسي) + ال (دست) = چپ دست (در نوشتن) ، كج دست (در اخلاق) ، كنايه از آدم نادرست (1)
409. چپو
= چاپوْ = چاپ (چاپماق = چاپيدن ، تاختن) + وْ (اك) = غارت ، تاخت ؛ چپوچي = غارتگر
410. چتر
= چه تير= چاتير= چات (چاتماق = بار كردن ، انداختن روي چيزي ، بهم رسيدن) + ير (اك) = بار ، بهم رسيده ، همريشـه با چادر ، درون چادرصحرائي و چتر درون مركز آنـها پارچه بهم مي رسد. همچنين درون چاتمـه (ه.م) با قنداق سه اسلحه روي زمين و سرشان بهم مي چسبد
411. چِچك
= چيچك = غنچه ، گل (1)
412. چخماق
= چاخماق هم اسم و هم مصدر (= درخشيدن ، جرقه زدن ، كوبيدن ميخ ، درخشنده و جرقه زننده) ؛ شاخماق صورت قديمي تر اين مصدر هست ، ايلديريم شاخدي = رعد و برق زد ، شيمشك چاخدي = رعد و برق زد ، يكي از موارد استفادة مصدر چكاندن درون فارسي كشيدن ماشة اسلحه هست كه درون اين معني درون اصل چخاندن (از چخماق) است.
[آنا دیلی آموزش زبان ترکی رشد سریع مو در هفت روز با تخم موغ حوله]